Hikâyet-i Üveysü’l-Karanî’de dudak uyumu

Yıl 2020, Sayı: 18, 61 - 75, 21.03.2020

Fecri Yavi

https://doi.org/10.29000/rumelide.705510

Öz

Dudak uyumu, Türkçenin en belirgin özelliklerinden biridir. Bu özellik Eski Türkçe döneminde büyük oranda korunmuş ancak Batı Türkçesinde bozulmaya başlamıştır. Eski Anadolu Türkçesi dudak uyumu bakımından Türkçenin en istikrarsız dönemidir. Bunun altında birtakım fonetik tesirler yatmakla beraber bazı kelimelerde herhangi bir sebebe bağlı olmadan uyumu bozucu yuvarlaklaşmaların olduğu görülmektedir. Uyumu bozan yapılar Klasik Osmanlıcada uyuma bağlanmıştır. Fakat bu süreç hemen olmamış, bir süre ek veya kelimelerin uyumu bozan şekillerinin yanında uyumlu şekilleri de kullanılmıştır. Türkçe gibi geniş alanlara yayılmış ve imparatorlukların dili olmuş bir dilin oluşumları, dönüşüm ve değişimleri için belli bir zaman aralığına ihtiyaç duyulmaktadır. Eklerin tarihi süreçte uyuma bağlanma hızlarının ve uyum sağlama durumlarının tespiti için geçiş dönemi eserlerinin incelenmesi şarttır. 15. yüzyılın sonlarıyla 16. yüzyılın başlarında yaşadığı kabul edilen Sabâyî mahlaslı müellifin kaleminden çıkmış olan Hikâyet-i Üveysü’l- Karanî adlı eserin barındırdığı örnekler üzerine yapılmış bu çalışmanın dudak uyumunun sağlanma sürecinin, bu süreçte Anadolu yazı dilinin tarihsel değişimlerinin ve bugünkü sistemli yapısını borçlu olduğu geçiş aşamalarının aydınlatılmasına katkı sağlayacağı düşüncesindeyiz. Eserde eklerin ikili kullanımlarına sıkça rastlanmaktadır. Çalışma neticesinde daima düz veya yuvarlak ünlülü olan kelime ve eklerin tespiti yapılmış ve örneklendirilmiştir. Fakat asıl önemli olan ve dönemi aydınlatabilecek yapılar ikili kullanımlardır. Bu ikili kullanımlar, kelimelerde olabildiği gibi eklerde de görülebilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Dudak uyumu, Batı Türkçesi, Klasik Osmanlıca, geçiş aşaması

Labial harmony in the Hikâyet-i Üveysü’l-Karanî

Öz

Labial harmony is one of the most prominent features of Turkish. This feature was largely preserved in the Old Turkish period, but began to deteriorate in Western Turkish. Old Anatolian Turkish is the most unstable period of Turkish in point of labial harmony. A number of phonetic effects underlie this and also some words are observed to contain disharmonized labialization for no particular reason. Disharmonized structures are tied to vowel harmony in Classical Ottoman Turkish. However, this process did not take place immediately and both disharmonized as well as harmonized forms of suffixes and words had been used for a period. A certain amount of time is required for a language such as Turkish, which is spread across a wide geography and has spoken as a language of empires, to form, evolve and change. Analyzing works of the transition period is necessary in order to identify the rates at which suffixes become dependent upon harmony over the course of history and thus their status to harmonize. We are of the opinion that this study conducted on examples taken from the work titled Hikâyet-i Üveysü’l- Karanî penned by an author who went under the pseudonym Sabâyî would contribute to shed light on the process of lip rounding-based vowel harmony, its historical evolution of written Anatolian Turkish in this process and transition stages to which its present systematic structure owes. Suffixes having a dual use are frequently encountered in the work. As a result of this study, words and suffixes containing unrounded or rounded vowels were identified and their examples were presented. However, structures, which are, in fact, important and will shed light on this period, are their dual use. These dual usages are also seen in suffixes as in words.

Anahtar Kelimeler

Labial harmony, Western Turkish, Classical Ottoman Turkish, transition period

Kaynakça

• Develi, H. (1995). Evliya Çelebi Seyahatnamesine Göre 17. Yüzyıl Osmanlı Türkçesinde Ses Benzeşmeleri ve Uyumlar. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ergin, M. (2000). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi.
• Gülsevin, G. (2011). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kartallıoğlu, Y. (2011). Klasik Osmanlı Türkçesinde Eklerin Ses Düzeni (16, 17 ve 18. Yüzyıllar). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ocak, A. Y. (1982). Veysel Karanî ve Üveysîlik. İstanbul: Dergâh.
• Özkan, A. (2015). Netāyicü’l-A‘māl ve Menāhicü’l-Ebrār, Giriş-İnceleme- Metin-Dizinler-Tıpkıbasım. Konya: Palet.
• Savran, Ö. (2009). “Sabâyî ve Üveys-Nâmesi”. Turkish Studies, 4/7, s. 478-537.
• Timurtaş, F. K. (1976), “Küçük Eski Anadolu Türkçesi Grameri”. Türkiyat Mecmuası Cilt. 18, s. 331-368.
• Timurtaş, F. K. (2009). Osmanlı Türkçesi Grameri III. İstanbul: Alfa.
• Timurtaş, F. K. (2012). Eski Türkiye Türkçesi XV. Yüzyıl Gramer-Metin-Sözlük. İstanbul: Kapı.
• Yavi, F. (2017). Hikâyet-i Üveysü’l- Karanî (Transkripsiyonlu Metin-İnceleme-Dizin- Tıpkıbasım). Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yavi, F. (2019). “Hikâyet-i Üveysü’l- Karanî’de Hâl Ekleri ve Nöbetleşe Kullanımları”. Hikmet-Akademik Edebiyat Dergisi (Online), (11), 170-185.