Uśṇīśa Vijayā Dhāraṇī Sūtra’da birleşik zarf-fiil ekleri

Yıl 2020, Sayı: 18, 88 - 99, 21.03.2020

Hasan İsi

https://doi.org/10.29000/rumelide.705523

Cited By: 1

Öz

Zarf-fiiller, yapılarına göre, basit ve birleşik zarf-fiiller olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Basit zarf-fiiller, Türk dilinde genellikle ünlülü zarf-fiil ekleri, -(X)p ve benzeri şekillerle temsil edilirken birleşik zarf-fiil ekleri, genellikle sıfat-fiil eklerine durum ekleri ya da edatların gelmesi sonucu ortaya çıkmaktadır. Fiillere eklenerek cümlede yüklemin anlamını çeşitli açılardan etkileyen zarf-fiil ekleri içerisinde yer alan birleşik zarf-fiil ekleri, Türk dilinin yazılı olarak takip edildiği Eski Türkçe dönemi içerisinde yer alan Orhon Türkçesi metinlerinde ilk kez tanıklanmıştır. Orhon Türkçesi metinleri başta olmak üzere, Eski Uygur Türkçesinde de zengin örneklere sahip olan birleşik zarf-fiil ekleri, tarihî dönemlerde gösterdiği zengin malzemeleri çok az farkla çağdaş dönemlerde de sürdürmüştür. Bu doğrultuda, Tantrik Türk Budizmi içerisinde 13. ya da 14. yüzyıllarda Eski Uygur Türkçesine Tibetçe ya da Çinceye dayalı bir versiyondan aktarılan Uṣṇīṣa Vijayā Dhāraṇī Sūtra’da tespit edilen birleşik zarf-fiil ekleri, -UrDA, -Ur+iyelik eki+DA, -gUKA, -gInçA ve -DUk+iyelik eki+DA biçimbirimleridir. Tantrik Türk Budizmi özelinde tanıklanan bu beş birleşik zarf-fiil yapısı, Budizm’in Tantracılık anlayışını sürdüren Uygur Türkleri ile Müslüman Türkler arasındaki etkileşim ve yazı geleneğinin devam ettiğini gösteren deliller olması bakımından önemlidir. Bu çalışma ile Eski Uygurca Uṣṇīṣa Vijayā Dhāraṇī Sūtra yoluyla tanıkladığımız birleşik zarf-fiil eklerinin yapısına, oluşum yönüne, tarihî ve modern lehçelerdeki görünümlerine, bu yapıların yaşadıkları kırılma noktalarına değinilerek Türk dilinin sahip olduğu türetme durumu ortaya konmak istenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Birleşik zarf-fiil ekleri, Eski Uygur Türkçesi, Budizm, Tantrik Türk Budizmi, Uṣṇīṣa Vijayā Dhāraṇī Sūtra

The compound gerundiums in the Uṣṇīṣa Vijayā Dhāraṇī Sūtra

Öz

Gerundiums are divided into two as simple and compound gerundiums. Simple gerundiums, usually vowel gerundium suffixes in the Turkic language,-(X)p, etc., while the compound gerundiums are represented by figures, they usually arise from participle suffixes with the addition of case suffixes or prepositions. The compound gerundiums included in the gerundiums, which affect the meaning of the verb in various terms by being added to verbs, have been witnessed for the first time in Orkhon Turkic texts in the Old Turkic period in which the Turkic language is followed in writing. The compound gerundiums, which have rich examples in Old Uyghur Turkic, especially in Orkhon Turkic texts, continued the rich materials that they showed in historical periods in modern times. In this respect, it is understood that in the 13th or 14th centuries, the compound gerundiums vary in Uṣṇīṣa Vijayā Dhāraṇī Sūtra, which was transferred from the Tibetan or Chinese-based version to Old Uyghur Turkic in Tantric Turk Buddhism. The compound gerundiums we have identified through this text are - UrDA, -Ur + possessive suffix + DA, -gUKA, -gInçA, and -DUk + possessive suffix + DA. These five compound gerundiums that we have witnessed in the context of Tantric Turk Buddhism are important in terms of evidence that the tradition of interaction and writing between Uyghur Turks and Muslim Turks, which maintains the Tantrism understanding of Buddhism, continues. In this study, it is aimed to reveal the flexible and transitive generation power of Turkic language by referring to the structure, direction of formation, appearance in historical and modern dialects and the breaking points of these structures that we witnessed through the Old Uyghur Uṣṇīṣa Vijayā Dhāraṇī Sūtra.

Anahtar Kelimeler

Compound gerundiums, Old Uyghur Turkic, Buddhism, Tantric Turk Buddhism, Uṣṇīṣa Vijayā Dhāraṇī Sūtra

Kaynakça

• Arat, R. R. (1959). Kutadgu Bilig II tercüme. Ankara: Türk Tarih Kurumu. [KB]
• Arat, R. R. (2007). Kutadgu Bilig I metin. Ankara: Türk Dil Kurumu. [KB]
• Argunşah, M. (2014). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit.
• Argunşah, M. ve Sağol Yüksekkaya, G. (2016). Karahanlıca Harezmce Kıpçakça dersleri. İstanbul: Kesit.
• Ayazlı, Ö. (2012). Altun Yaruk VI. kitap karşılaştırmalı metin yayını. Ankara: Türk Dil Kurumu. [AY VI]
• Bang. W. ve von Gabain, A. (1929). Türkische Turfan Texte I. Berlin: Verlag Akademie der Wissenschaften in Kommission beiWalter de Gruyter U. Co. [TT I]
• Bayraktar Erten, N. (2018). Türkçede fiilimsiler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Bilgegil, M. K. (2009). Türkçe dilbilgisi. Erzurum: Salkımsöğüt.
• Bodrogligeti, A. J. E. (2001). A grammar of Chagatay. Muenchen: Lincom Europa.
• Boz, E. (2005). Bir birleşik zarf-fiil “fiil+sıfat+fiil Eki (iyelik eki)+hal eki” yapısı üzerine. İlmî Araştırmalar, S. 19. 43-48.
• Canpolat, M. (2018). Behcetü’l-Hadâik Fî Mev’izati’l-Halâik. Ankara: Türk Dil Kurumu. [BH]
• Castro, A. S. (2015). Mantric scriptures (Dhāraṇīs) in the Sōtō Zen Buddhist tradition. Seminar by Aigo Seiga Castro at Centro Zen Firenze Shinnyo-ji (Florence, Italy). 28th March 2015. 1-17.
• Chandra, L. (1980). Comparative iconography of the goddess Uṣṇīṣavijayā. Acta Orientalia Academia Scientiarium Hungaricae. C. 34. S 1/3. 125-137.
• Çağatay, S. (1945). Altun Yaruktan iki parça. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Deny, J. (1941). Türk Dili grameri (Osmanlı lehçesi). Çev. Ali Ulvi Elöve. İstanbul: Maarif.
• Doğan, L. (2015). Türkiye Türkçesi grameri. Ankara: Paradigma Akademi.
• Eckmann, J., Tezcan, S., Zülfikar, H., Ata, A. (2014). Mahmud bin Ali Nehcü’l-Ferādis. Ankara: Türk Dil Kurumu. [NF]
• Elverskog, J.. (1997). Uygur Buddhist literature. Silk Road Studies I. Brepols.
• Eraslan, K.l (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A. B. (2007). Türk Lehçeleri grameri. Ankara: Akçay.
• Ercilasun, A. B. (2014). Kutadgu Bilig grameri fiil. Ankara: Akçağ.
• Erdal, M. (2004). A grammar of Old Turkic. Leiden: Brill.
• Ergin, M. (2009). Dede Korkut kitabı-1. Ankara: Türk Dil Kurumu. [DK]
• Gabain, A. von (2007). Eski Türkçenin grameri. Çev. Mehmet Akalın. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Gencan, T. N. (2007). Dilbilgisi. Ankara: Tek Ağaç Eylül.
• Gülsevin, G. (2000). Türkiye Türkçesinde birleşik zarf-fiiller. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. S. 5. 122-143.
• Güner, G. (2013). Kıpçak Türkçesi grameri. İstanbul: Kesit.
• Harvey, P. (2013). An introduction to Buddhism: teaching, history und practices. Cambridge University.
• İsi, H. (2019). Eski Türkçe Tantrik bir metin: Uṣṇīṣa Vijayā Dhāraṇī Sūtra. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. [UV]
• Karaağaç, G. (2012). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk: giriş, metin ve dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu. [AY]
• Kaya, K. (2017). Buddhizm sözlüğü. Ankara: Doğu Batı.
• Korkmaz, Z. (2007). Türkiye Türkçesi grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Korkmaz, Z. (2010). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Lessing, F. D. ve Wayman, A. (1978). Introduction to the Buddhist Tantric systems. Delhi: Motilal Banarsidass.
• Müller, F. W. K. (1911). Uigurica II. Berlin: Abhandlungen der Königlich PreuβischenAkademie der Wissenschaften. [U II]
• Orzech, C., Sorensen, H. ve K. Payne, R. (2011). Esoteric Buddhism and the Tantras in East Asia. Leiden-Boston: Leiden.
• Sebzecioğlu, T. (2016). Dilbilim kavramlarıyla Türkçe dilbilgisi. İstanbul: Kesit.
• Tekin, T. (2010). Orhon yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tekin, T. (2013). Eski Uygurca fal kitabı: Irk Bitig. Ankara. Türk Dil Kurumu. [IB]
• Tezcan, S. (1974). Das uigurische Insadi-Sūtra. Berliner Turfan Texte III. Berlin: Akademie Verlag. [BT III]
• Tezcan, S. (2001). En eski Türk dili ve yazını. Bilim kültür ve öğretim dili olarak Türkçe. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. 271-323.
• Uçar, E. (2012). –gInçA zarf fiil ekinin kökeni üzerine. Gazi Türkiyat, Güz 2012/11. 47-52.
• Uzunkaya, U. (2018). A fragment of Old Uyghur Uṣṇīṣavijayānāma-dhāraṇī from the Berlin Turfan Collection. Erdem, S. 75. 223-250.
• Uzunkaya, U. (2019). Eski Uygurca Uṣṇīṣavijayā-nāma-Dhāraṇī üzerine. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 16. 106-125.
• Yakup, A. ve Knüppel, M. (2007). Alttürkische Handschriften. Teil 11: Die uigurischen Blockdrucke der Berliner Turfansammlung. Teil 1: Tantrische Texte. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.
• Yılmaz, Ö. D. (2009). Türkiye Türkçesinde eylemsi. Ankara: Türk Dil Kurumu.