Eski Türk yazıtlarından çağdaş Türk lehçelerine “tapa” edatı

Yıl 2020, Sayı: 19, 265 - 278, 21.06.2020

Abdullah Yıldırım

https://doi.org/10.29000/rumelide.752341

Öz

Edatlar, tek başlarına anlamı olmayan, fiil ya da isim soylu kelimelerle beraber kullanıldığında anlam kazanan görevli sözcüklerdir. Edatlar yapıları yönünden; isim kökenli edatlar ve fiil kökenli edatlar olmak üzere ikiye ayrılır. İsim kökenli edatlar, isimlere eklenen durum ve iyelik eklerinin zamanla kalıplaşması sonucu oluşur. Fiil kökenli edatlar ise fiil köklerine zarf-fiil ekleri getirilerek oluşturulur. Türk dilinin ilk yazılı kaynakları yoluyla tanıkladığımız edatlar, oluşum yönleri göz önüne alındığında, yazılı kaynaklar öncesine giden dönemler içerisinde oluşturulmuş yapılar olarak karşımıza çıkmaktadır. Köken olarak isim ya da fiil durumundaki bu görevli sözcükler, Türk dilinin tarihî dönemlerinde çeşitli din ve öğreti temelinde gelişen metinler aracılığıyla cümle içerisinde isim, sıfat, zarf ve bağlaç olarak kullanılmaktadır. Bu yönüyle, eldeki yazı Türk dilinin yazıtlar dönemi olarak bilinen Orhon Türkçesi metinlerinde ilk kez tanıklanan tapa ifadesinin sahip olduğu görünüme dayalı değerlendirmelerden hareketle oluşturulmuştur. Bu çalışmada, fiil kökenli, tap- “bulmak” fiilinden türeyen tapa “-e doğru, -e karşı” edatı üzerinde durulmuştur. Öncelikle tapa edatı, eski Türk yazıtlarından başlanarak tarihî ve çağdaş Türk lehçeleri özelinde incelenerek genel bir tarama yapılmıştır. Daha sonra tapa edatının tarihî ve çağdaş Türk lehçelerindeki fonetik şekilleri ve kullanım biçimleri ilgili örnekler verilerek sunulan örnekler doğrultusunda tapa edatının tarihî ve çağdaş Türk lehçelerindeki durum ekleri ile beraber kullanım biçimleri ve geçirdiği fonetik şekiller ortaya konmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Edat, tapa, tarihî Türk lehçeleri, çağdaş Türk lehçeleri

The “tapa” postposition from old Turkish inscriptions to contemporary Turkish dialects

Öz

Postpositions are words that don’t have meaning alone and gain meaning used with verbs and nouns. There are two types of postpositions; noun postpositions and verb-basis postpositions. Noun origin postpositions are formed by ading possessive suffixes to the names. Verb origin postpositions are formed by ading verb suffixes to the verbs. The postpositions that we witnessed the through the first written sources of the Turkish language appear as structures that were formed in the periods before the written sources. These words, which are originally in the form of nouns or verbs, have functions as nouns, adjectives, adverbs and conjunctions in the sentence through texts developed on the basis of various religions and teachings of the Turkish languge during Turkish language’s historical periods. In this view, this paper was created based on the evaluations based on the apparence of the tapa expression, which was first seen in the texts of Orkhon Turkic, known as the period of the inscriptions. In this study, it has been focused on the word tapa which is originated from the verb tap- “to find”. Firstly, a general investigation was carried out in terms of historical and contemporary Turkish dialects starting from the Old Turkic inscriptions about the tapa postposition. Then, some examples of fonetic forms and usage patterns of historical and contemporary Turkish dialects were given about the tapa postpositions. According to the used examples, the state suffixes in historical and contemporary Turkish dialects of the tapa postposition, its usage patterns and phonetic forms were tried to be revealed.

Anahtar Kelimeler

Postposition, tapa, historical Turkish dialects, contemporay Turkish dialects

Kaynakça

• Alkaya, E. (2002). Kuzey grubu Türk lehçelerinde edatlar. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Arıkoğlu, E. (2012). “Tuva Türkçesi”. Türk lehçeleri kitabı. Ed. Ahmet Bican Ercilasun. Ankara: Akçağ. s. 1149-1228.
• Atalay, B. (1985). Divanü lügat‘it-Türk tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Atay, A. (2014). Çağatay Türkçesinde edatlar. Konya: Çizgi.
• Ayazlı, Ö. (2012). Altun yaruk sudur VI. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ayazlı, Ö. (2016). Eski Uygurca din dışı metinlerin karşılaştırmalı söz varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydın, E. (2014). Orhon yazıtları. Konya: Kömen
• Aydın, E. (2018). Uygur yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Berbercan, M. T. (2013). Çağatayca gülistan tercümesi. Ankara: Hâkim.
• Boz, E. (2017). Risâletü’n-nushiyye. Ankara: Gazi.
• Buran, A. ve Alkaya, E. (2012). Çağdaş Türk lehçeleri. Ankara: Akçağ.
• Caferoğlu, A. (2015). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Canpolat, M. (2018). Behcetü’l-hadâik fî mev’izati’l-halâik. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Cin, A. (2004). Kıssa-i Yusuf (inceleme-metin-dizin). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: The Clarendon Press.
• Derleme Sözlüğü (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Eckmann, J., Tezcan, S., Zülfikar, H., Ata, A. (2014). Mahmud bin Ali nehcü’l-ferādis. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Elmalı, M. (2016). Daśakarmapathāvadānamālā. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation. A functional approach to the lexion I-II. Harrassowitz: Wiesbaden.
• Ergin, M. (2003). Türk dil bilgisi. İstanbul: Bayrak.
• Gabain, A. V. (1988). Eski Türkçenin grameri. Çev. Mehmet Akalın. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Hacıeminoğlu, N. (2008). Karahanlı Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Hacıeminoğlu, N. (2015). Türk dilinde edatlar. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Hamilton, J. R. (1998). Budacı İyi ve kötü kalpli prens masalının Uygurcası. Çev. Ece Korkut, İsmet Birkan, Yay. Mehmet Ölmez. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Hunutlu, Ü. (2019). Türk dilinde çekim edatlarının isim hâli tercihleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 8/1. 133-158.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Pekacar, Ç. (2012). “Kumuk Türkçesi”. Türk lehçeleri kitabı. Ed. Ahmet Bican Ercilasun. Ankara: Akçağ. s. 939-1008.
• Öner, M. (1999). Türkçede edatlı (sentaktik) isim çekimi. Türk Dili 565. 10-18.
• Öner, M. (2012). “Tatar Türkçesi”. Türk lehçeleri kitabı. Ed. Ahmet Bican Ercilasun. Ankara: Akçağ. s. 679-748.
• Tekin. Ş. (1976). Uygurca metinler II, maytrısimit, burkancılarıng mehdisi. Ankara: Atatürk Üniversitesi.
• Tekin, T. (1989). XI. Yüzyıl Türk şiiri, divānu lüġāti‘t-Türk’teki manzum parçalar. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R., Vural, H. ve Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim.
• Yazıcı Ersoy, H. (2012). “Başkurt Türkçesi”. Türk lehçeleri kitabı. Ed. Ahmet Bican Ercilasun. Ankara: Akçağ. s. 749-810.
• Yüce, N. (2014). Mukaddimetü’l-edeb. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Yüksel, Z. (2012). “Kırım-Tatar Türkçesi”. Türk lehçeleri kitabı. Ed. Ahmet Bican Ercilasun. Ankara: Akçağ. s. 811-882