Nermî ve bazı lügazlarının çözümü üzerine

Yıl 2020, Sayı: 19, 541 - 557, 21.06.2020

Ahmet Alkan

https://doi.org/10.29000/rumelide.752509

Cited By: 1

Öz

Sözlükte ‘‘Çöl faresinin, saklandığı yerin bulunmaması için yuvasını labirent gibi eğri büğrü kazması; saptırmak, sözün maksadını gizlemek, şaşırtmalı söz söylemek’’ anlamlarına gelen lagz kelimesinden türetilen lügaz, edebî anlamda adı gizlenen bir nesnenin özelliklerini sıralayarak ve çeşitli remz ve imalarda bulunarak cevabı karşı tarafa çağrıştırmaya dayanan şiirlere denir. Lügaz, Klasik Türk şiirinde 15. yüzyıldan itibaren kullanılmış bir türdür. Adı gizlenen bir nesnenin vasıflarını söylemek ve imada bulunmak suretiyle karşı tarafa sezdirilmesi esasına dayanır. Arap edebiyatında doğmuş, oradan Fars edebiyatına geçmiştir. Türk edebiyatına geçişi de Fars edebiyatı üzerinden olmuştur. Lügazlar temel olarak mana ve lafız lügazları olarak iki kategori altında değerlendirilmiştir. Mana lügazları lügazın çeşitli vasıflarını sıralamak suretiyle muhatabın zihninde gizlenen nesneyi çağrıştırma esasına dayanırken, lafız lügazları, şairin gizlenen nesneyi buldurma amacıyla şiirde çeşitli söz ve kelime oyunları yapmasına dayanır. Bu çalışmada lügaz türünün ortaya çıkışı, tarihi, Türk edebiyatında teşekkülü ve kullanımı hakkında kısaca bilgi verilmiştir. Devamında ise âşıklık geleneğine mensup Nermî mahlaslı şair hakkında elde edilebilen bilgiler sunulmuş ve şairin Mecmû’a-yı Hafîza adlı lügaz mecmuasında tespit edilmiş olan 48 lügazı hakkında bilgi verilmiştir. Nermî’nin lügazları; vezin, nazım şekli, başlangıç ifadeleri olmak üzere şekil ve muhteva açısından incelenmiştir. Bunlardan cevabı tespit edilebilen bazı lügazların çözümü yapılarak şairin lügazlarını meydana getirirken izlediği yol üzerinde durulmuştur. Çalışmada öncelikle Nermî’nin mana lügazı olarak değerlendirilen lügazlarının çözümleri verilmiş, sonrasında ise lafız lügazı özelliği taşıyan lügazları çözümlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Nermî, lügaz, klasik Türk şiiri

An analysis of Nermî and some of his lügaz poems

Öz

The word “Lügaz” is derived from the word “lagz” which in dictionary, is defined as “Desert rat digging its nest in shape of a maze to make it hard to discover; to divert, to hide the true meaning of a word, to say obfuscatory words”, and in the literary sense, it refers to the poems that aim to help the other person make associations about the answer by listing the qualities of an undisclosed object and by making implicit suggestions. Lügaz, poetic form that was used after the 15th century in Classic Turkish poetry. It’s based on the idea of implying to the other person an undisclosed object by listing its qualities and making suggestions about it implicitly. It was born out of Arab literature and was adopted later by Persian literature. It was adopted by Turkish literature from the Persian literature. Lügaz poems mainly consist of two types, namely Mana (Meaning) and Lafız (Wording) Lügaz poems. Mana type Lügaz poems is based on the idea of creating impressions in the mind of the other person about the undisclosed object by listing certain qualities of the object while Lafız type Lügaz poems is based on punning in the poem to help the other person guess the undisclosed object. This study provides brief information on how Lügaz poems first emerged, their adoption by Turkish literature and their usage. The study also provides information gathered on the poet known with the nickname Nermî who was from the “Aşıklık” tradition and describes 48 Lügaz poems of the poet published in the Lügaz journal named Mecmû’a-yı Hafîza. Lügaz poems of Nermî were analyzed in terms of prosody, verse types, and initial expressions. Certain Lügaz poems among these, the answer of which could be guessed were analyzed and the method used by the poet in constructing these Lügaz poems were emphasized. The study first provides analysis of Mana type Lügaz poems of Nermi which is followed by analysis of his Lafız type Lügaz poems.

Anahtar Kelimeler

Nermî, lügaz, classic Turkish poetry

Kaynakça

• Ali Asgar Seyyid Gurâb (1954). ‘‘Seyr-i Tahvîl ü Karbendî Çistân der-Şi’r-i Farsî’’, Bahş-ı İran-şinâsi Dânişgede-i Edebiyat, Dânişgâh-ı Liden, Sayı: 96.
• Bilkan, Ali Fuat (1993). Nâbî’nin Türkçe Divanı (Karşılaştırmalı Metin), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü, Doktora Tezi, Ankara.
• Bilkan, Ali Fuat (2000). Türk Edebiyatında Muamma, Akçağ Yayınları, 1. Baskı, Ankara.
• Bolat, Zekeriya (2006). Niğde-Bor Kaynaklı Kaynaklı 176 ve 177 Numaralı Cönkler Üzerine Tetkik, Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Niğde.
• Çakır, Müjgan (2013). ‘‘Hayli Eglencedür Bu Rindâna: Arayıcızâde Ferdî Hüseyin ve Lügazları”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı: 11, s.127-176.
• Çapan, Pervin (2005). ‘‘18.YY. Tezkirelerinde Örneklenen Mu’ammâ ve Lugazlar”, Osmanlı Araştırmaları, XXVI, (Prof. Dr. Mehmet Çavuşoğlu’na Armağan-II), İstanbul, s.205-222.
• Çelebioğlu, Âmil (1978). ‘‘Lugazlara Dâir”, Türk Kültürü, Yıl: XVII, Sayı: 193, s.43-47.
• Demirkazık, H. İbrahim (2010), ‘’Mustafa Fennî’nin (ö.1745), Lugazlarının Özellikleri ve Divan’ında Olmayan Yedi Lugazının Tenkitli Metni’’, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, Sayı: 5, s.35-80.
• Durmuş, İsmail (2003). ‘‘Lugaz’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 27, Ankara, s. 221-222.
• Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe Dineveri İbn Kuteybe, Eş-Şi’r ve’ş-Şuara, C.1, Darü’s-Sekafe, Beyrut- Lübnan.
• Elçin, Şükrü (1993). Halk Edebiyatına Giriş, Akçağ Yayınları, Ankara.
• Erkali Abdülkadir (2015). Âşık Sümmânî Dîvânı, Erzurum Büyükşehir Belediyesi Yayınları, Erzurum.
• Fahuri, Hanna (1964). Divan-ı İmrü’l-Kays, Beyrut: Dârü’l-Cil, 1989.
• Gürçayır teke, Selcan, ‘‘Nermî (d. ?/ö. ?) ’’ Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü, ,23.09.2013,http://www.turkedebiyatiisimlersozlugu.com/index.php?sayfa=detay&detay=1084.[Erişim Tarihi: 12.01.2020]
• Karasoy, Yakup ve Yavuz Orhan (2015). Âşık Ömer Divanı, Konya Büyük Şehir Belediyesi Kültür Yayınları, 1. Baskı, Konya.
• Köprülü, Mehmet Fuat (1989). Edebiyat Araştırmaları 1, Ötüken Neşriyat, 3. Baskı, İstanbul.
• Mecmû’a-yı Hafîza (Mecmû’a-yı Eş’âr ve Elgâz), (Müellif: Sıdkî Mustafa), Millet Kütüphanesi, AE Mnz 567, 400 v.
• Nureddin Muhammed b. Muhammed b. Yahya Buhârî, Avfî, Lübâbü’l-elbâb (1906). (ed. Edward G. Brown, Mirza Muhammed), Leiden : E. J. Brill; London: Luzac & Co., C.1.
• Savran, Ahmet (2000). ‘‘İmrü’l-Kays B. Hucr’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 22, İstanbul.
• Sezen gönenç, Cevriye (2011). Âşık Tarzı Türk Şiirinde Muamma ve Lugaz, Fatih Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
• Toprak, M. Faruk, (2001). ‘‘Klasik Arap Şiirinde Luğaz”, Nüsha Dergisi, Yıl: 1, Sayı:3, s.97-110.
• Usta, İbrahim (2009). ‘‘Arap Literatüründe ‘Luğaz / Elğâz’ Kültürü”, The Journal of Academic Social Studies, 2/1, s.89-99.
• Uzun, Mustafa İsmet (2003). ‘‘Lugaz’’, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 27, Ankara, s.222-223.
• Toprak, M. Faruk (2001). ‘‘Klasik Arap Şiirinde Luğaz”, Nüsha Dergisi, Yıl: 1, Sayı:3, s.97-110.