Dīvānu Lugāti’t-Türk’te yer alan kumaş terimleri ve kelime kökenleri üzerine bir değerlendirme

Yıl 2020, Sayı: 20, 23 - 42, 21.09.2020

Sümeyra Alan

https://doi.org/10.29000/rumelide.791077

Cited By: 1

Öz

Zengin bir kelime haznesine sahip olan Türkçenin tarihî ve modern devirlerindeki dil incelemelerinde söz varlığı üzerinde yapılan çalışmalar önemli bir yere sahiptir. Yapılan bu tarz çalışmalarla o toplumun toplumsal özellikleri, siyasi ve sosyal yaşam tarzı, gelenek ve görenekleri, kültür düzeyi hakkında geniş veriler elde edilmektedir. Türk toplumunda kumaşın mühim bir yeri vardır. Bu kumaşlarla şekillenen kıyafetler yöreden yöreye, bölgeden bölgeye farklılık göstermekte olup her bölgenin yahut yörenin sosyal mevkîsini, gelenek göreneklerini belirleyen bir giyim tarzı bulunmaktadır. Bu giyim tarzı oluşturulurken kullanılan kumaş türleri gösterdiği çeşitlilik bakımından incelenmeye değer görülmüştür. Çalışmamıza konu olan, Kâşgarlı Mahmûd’un XI. yüzyılda kaleme aldığı ve Türkçenin bilinen ilk sözüğü olan Dīvānu Lugāti’t-Türk, söz varlığı açısından zengin bilgiler sunmaktadır. Bu çalışmada Dīvānu Lugāti’t-Türk’te yer alan kumaş terimleri ile ilgili söz varlığı taranmış, kelimelerin etimolojik tahlilleri farklı sözlüklerden faydalanılarak ayrıntılı bir şekilde verilmiş, ödünçlenen ve ödünçlenmiş olması muhtemel görülen kelimelerin kaynak dilleri tablo halinde sunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Dīvānu Lugāti’t-Türk, kumaş terimleri, söz varlığı, etimoloji

Fabric terms in the Dīwān Luγāt Al-Turk and an evaluation on word origins

Öz

The study of the presence of words in the historical and modern eras of the Turkish language, which has a rich vocabulary, has an important place. In this way, the social characteristics of the society, political and social lifestyle, traditions and customs, culture level is obtained from extensive data. Fabric has an important place in Turkish society. The clothes shaped by these fabrics vary to region, vary from region to region, and each region has a clothing style that determines the social position and traditions of the region. The fabric types used in creating this style of clothing were worth considering in terms of their diversity. Dīwān Luγāt al-Turk which written in the 11th century by Mahmûd al-Kâshgarî, the subject of our study and the first known dictionary of Turkish, which contains rich information in vocabulary of 11th century of Turkish. In this study, the presence of words related to the fabric terms Dīwān Luγāt al-Turk were surveyed, the etymological analysis of words was given in detail using different dictionaries, and their source orgins in which the words are loaned or are likely to be loaned are presented in a table.

Anahtar Kelimeler

Dīwān Luγāt al-Turk, fabrics terms, vocabulary, etymology

Kaynakça

• Abik, A. Deniz (2009). Kâşgarlı'dan Bugüne Anadolu Türkçesinde Akındı ve Egdü Yapısındaki Kelimeler, Akademik Araştırmalar Dergisi/Journal of Academic Studies (Kâşgarlı Mahmud Özel Sayısı), S. 39, s. 273-291.
• Aksan, Doğan (2004). Türkçenin Sözvarlığı. 3. Baskı, Ankara: Engin.
• Alan, Sümeyra (2019). Dîvânu Lugâti't-Türk’te Spor ve Rekreatif Faaliyete İlişkin Terimler. Serhat Özdenk, Ozan Yılmaz (Ed.), Spor ve Rekreasyon Araştırmaları Kitabı-1.Cilt içinde, 86-109. Konya, Çizgi Kitabevi Yayınları.
• Atalay, Besim (1985-1986). Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi I-IV. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları (AKDTYK. TDK Yay. 521-524).
• Atalay, Besim (1970). Abuşka Lûgatı veya Çağatay Sözlüğü. Ayyıldız
• Ayazlı, Özlem (2016). Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları (AKDTYK TDK Yay. 1187. Eski Uygurca Kütüphanesi 5).
• Aydın, Erhan (2017). Orhon Yazıtları Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Ayverdi, İlhan, Ahmet Topaloğlu (2011). Asırlar Boyu Tarihi Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 2. Cilt. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı.
• Boberg, Folke (1954-1955). Mongolian-English Dictionary. Stockholm, Förlaget Filadelfia AB, 3v PL 406 B 663m.
• Bozkurt, Fuat (2012). (Uyarlama, Düzenleme, Çeviri): Kaşgarlı Mahmud, Divan-ü Lūgat-it-Türk (Türk Dili Divanı). Konya: Eğitim.
• Caferoğlu, Ahmet (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Choi, Han-Woo (1992). Newly Identified Chinese Loan-words in Dīvānü Lugat-it-Türk. Central Asiatic Journal Vol. 36, No. 3/4 (1992), 188-198.
• Clauson, Sir Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford at the Clarendon Press.
• Coşar, Asiye, Bahadır Güneş (2011a). Açıklamalı Bir kaynakça Denemesi: Divânü Lugâti't-Türk ve Kâşgarlı Mahmud Üzerine Yazılan Makaleler. Journal of Turkology, 21(1), 167-231. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuturkiyat/issue/18515/195250
• Coşar, Asiye, Bahadır Güneş (2011b). Açıklamalı Bir Kaynakça Denemesi-II: Divânü Lugâti't-Türk ve Kâşgarlı Mahmud Üzerine Hazırlanan Bildiriler. Journal of Turkology, 21(2), 19-86. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuturkiyat/issue/18516/195294
• Çifci, Musa, Talip Yıldırım (2012). Divanü Lugati-t-Türk'te Yer Alan Alet-Eşya Adları. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. (7) 2, 1229-1249.
• Pavet de Courteille, Abel (1820). M. Dictionnaire Turc-Oriental. Paris.
• Dankoff, Robert, James Kelly (1982-1985). Maḥmūd al Kāšγarī. Compedium of Turkic Dialects (Dīwān Luγāt at-Turk). Part I-III. Duhbury, Massachusetts: Harvard University. (Sources of Oriental Languages and Literatures. 7. Turkish Sources. VII.)
• Dağlı, Barış (2007). Kelime Kazanımı Üzerinde Bir Araştırma (Kıyafet ve Kumaş Adları Örneği). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Türkçe Eğitimi Anabilim Dalı, İstanbul.
• Doerfer, Gerhard (1965). Türkische und mongolische Elemente im neupersischen. Unter besonderer Berücksichtigung älterer neupersischer Geschichtsquellen, vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit. 2. Türkische Elemente im Neupersischen: alif bis tā. Wiesbaden. (Akademie der Wissenschaften und der Literatur [Mainz]. Veröffentlichungen der Orientalischen Kommission. 19).
• Doerfer, Gerhard (1975). Proto-Turkic: reconstruction problems. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, 23(1975-1976), 1-59.
• Ecsedy, Hilda (1975) Böz – An Ehotic Cloth in the Chinese Imperial Court, in: Altorientalische Forschungen (AoF) 3(1975), 145-153.
• Ercilasun, Ahmet Bican, Ziyat Akkoyunlu (2015). Kâşgarlı Mahmûd Dīvānu Lugāti’t-Türk (Giriş -Metin -Çeviri -Notlar -Dizin). 2. Baskı. Ankara: TDK.
• Erdal, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon, I-II, Wiesbaden: Harrassowitz.
• Genç, Reşat (1998). Kaşgarlı Mahmud’a Göre XI. Yüzyılda Türklerde Dokuma ve Yaygı İşleri. Arış Dergisi, (3), 8-17.
• Güner, Galip (2016). Eski Türkler Çek Yazar Mıydı? Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 5(1), 34-41.
• Halıcı, Feyzi (1993). Çevgân, Diyanet İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 4. Cilt, 294.
• Kara, Georg, Peter Zieme (1976). Fragmente tantrischer Werke in uigurischer Übersetzung. Berlin. (AdW der DDR. ZAGA. SGKAO. BT. 7.)
• Karaağaç, Günay (1998). Türkçenin Komşu Dillere Verdiği Giyim Kuşam Kültürüyle İlgili Kelimeler. Türk Dili, 5, 361-387.
• Karahan, Akartürk (2009). Dīvānu Luġāti’t-Türk’e Göre XI. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Ankara.
• Karaman, Ahmet (2003). Yeni Uygur Türkçesinde Kullanılan Giyecek Adları. Dünya Dili Türkçe, 133-142.
• Küçük, Saim (2010). Eski Türk Kültüründe Renk Kavramı. Bilig, Yaz 2010, Sayı 54: 185-210.
• Lessing, Ferdinand D. [ed.] (1960). Mongolian-English Dictionary. Bloomington.
• Maralbek Yermukhamet, Muhammet Koçak (2018). Kaşgarlı Mahmut’un Divanu Lügati’t-Türk Adlı Eserinde Yer Alan Ölçü Birimleri. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 8(187-199).
• Miller, Roy A. (2005). Turkic böz ‘fabric’ in Korea and Japan. Studia Turcologica Cracoviensia No. 10, 279-287.
• Monier-Williams, Monier (1899). A Sanskrit-English Dictionary. Oxford: Oxford Universty Press.
• Nadalyayev V. M, D. M. Nasilov, E. R. Tenişev, A. M. Şçerbak (1969). Dryevnyetyurkskiy Slovar’. Leningrad: Akademiya Nauk.
• Oraltay, Hasan, Nuri Yüce, Saadet Pınar (1984), Kazak Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayını.
• Ölmez, Mehmet (1992). Uygurca üçük ‘kürk’. Türk Dilleri Araştırmaları, 47-52.
• Ölmez, Mehmet (2008). Eski Türk yazıtlarındaki eşük, kedimlig ve teve Üzerine, Festschrift in Honor of Talat Tekin / Türk Dilleri Araştırmaları 18(2008), 333-340.
• Öner, Mustafa (2009). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özyetgin, A. Melek (2004). Eski Türklerde Ödeme Araçları: kâğıt para çav’ın kullanımı. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 1(1), 90-105.
• Poppe, Nicholas (2016). Moğol Yazı Dilinin Grameri (Çeviren: Günay Karaağaç). Ankara: TDK.
• Ramstedt, Gustaf John (1935). Kalmückisches Wörterbuch [Lehica Societatis Fenno-Ugricae 3]. Helsinki: Suomalais-ugrilainen seura.
• Raschmann, Simone Christiane (1995). Baumwolle im türkischen Zentralasien. Philologische und wirtschafttshistorische Untersuchungen anhand der vorislamischen uigurischen Texte. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag (Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica 44).
• Raschmann, Simone Christiane (2008). Baumwoll-Nachlese: Vier alttürkische böz-Dokumente aus dem ARAT-NachlaΒ (lstanbul). 内陸アジア言語の研究, 23, 121-150.
• Räsänen, Martti (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuches der Türksprachen. 2. Wortregister. Zusammengestellt von István Kecskméti. Helsinki. (Lehica Societatis Fenno-Ugricae. 17, 1.)
• Róna-Tas, András (1975). “Böz in the Altaic World”, in: AoF 3(1975), 155-163.
• Rozycki, William (1994). Mongol elements in Manchu (Vol. 157). Indiana University Research Institute for Inner Asian Studies.
• Sertkaya, Osman Fikri (2009). Dîvânü Lügati't-Türk’te Geçen Her Kelime Türkçe Kökenli midir? veya Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lügati't-Türk’ünde Yabancı Dillerden Kelimeler. Dil Araştırmaları, 5(5), 9-38.
• Sevortyan E. Viladimiroviç (1974-1997). Etimologiçesky Slovar’ Tyurskih Yazıkov (l. 1974, II. 1978, III. 1980, IV. 1989, V. 1997). Obşçetyurkskie i meztyurkskie osnovy na glasnye. Moskva: Izdatelstvo Nauka.
• Starostin, Sergei, Anna Dybo, Oleg Mudrak with assistance of Ilya Gruntov and Vladimir Glumov (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages, I-III: Leiden-Boston: Brill (Handbook of Oriental Studies)
• Steingass, F[erdinand] (1982). A Comprehensive Persian-English Dictionary: Including the Arabic Words and Phrases to be met with in Persian Literature, Being, Johnson and Richardson’s Persian, Arabic and English Dictionary, Librairie du Liban Publishers, London.
• Şahin, Hatice (2006). Terimlerin Genel Dile Yansımasına Dair Bazı Gözlemler. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 1 (20), 123-129.
• Tavkul, Ufuk (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, Talat (2006). Orhon Yazıtları. 2. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları (AKDTYK. TDK Yay. 540).
• Tekin, Şinasi (1980). Maitrisimit nom bitig: Die uigurische Übersetzung eines Werkes der buddhistischen Vaibhāṣika-Schule. 1. Transliteration, Übersetzung, Anmerkungen. 2. Analytischer und rückläufiger Indeh. Berlin: Akademie-Verlag.
• Uçar, Erdem (2017). Sir Gerard Clauson’un Sözlüğündeki ‘Muhtemel Etimolojiler’ Üzerine. Journal of Old Turkic Studies, 1(2), 74-90.
• Usmanova, Shoira (2011). Altay Dillerinde Üst Giysi Adları. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 11 (1), 15-23.
• Vámbéry, Ármin (1862). Abuska: Csagatajtörök szógyüjtemény. Emich Gusztáv M. Akad. Nyomdász Betüivel.
• Vovin, Alehander (2018). Fabrication of Turkic böz ‘fabric’in Japan and Korea. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 71(3), 263-284.
• Yamada, Nobuo (1993). Sammlung Uigurischer Kontrakte, 3 vols. Ed. by J. Oda / P. Zieme / H. Umemura / T. Moriyasu. Osaka.
• Yusuf Has Hâcip (1985). Kutadgu Bilig I (Çeviren: Reşit Rahmeti Arat). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Zieme, Peter (1976). Zum Handel im Uigurische Reich von Qoço, Altorientaliche Forscungen 4, 235- 249.
• Zieme, Peter (1985). Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren. Berlin: Akademie-Verlag.
• Zieme, Peter (1997). ‘Silk’and ‘Wad’in Old Turkish Terminology. Türk Dilleri Araştırmaları, 7, 149-155.