Eski Türkçedeki “ḳız” sözcüğünde fono-semantik durum

Yıl 2020, Sayı: 20, 157 - 166, 21.09.2020

İbrahim Kekevi

https://doi.org/10.29000/rumelide.791119

Öz

Eski Türkçede fonolojik ve semantik hususlar bugünkü Türk dili için önemli referans verileri içermektedir. Türk dilinin tarihi devirlerini belirlemede farklı görüşler bulunmaktadır. Eski Türkçe için hakim görüş, Orhon Türkçesi döneminden Harezm döneminin sonuna kadar olduğu yönündedir. Bu kapsam içinde artsüremli olarak değerlendirilen sözcüklerden biri ḳız sözcüğüdür. Eski Türkçe dönemi içinde ḳız sözcüğünün bir anlam genişlemesine uğradığı ve bu dönemin sonlarında tekrar daralmaya uğradığı yönünde yaygın bir kanı bulunmaktadır. Dilin üç temel yönü olarak görülen yapı, anlam ve bildirişim unsurlarının birbirleriyle ilişkili olduğu da dikkate alınmalıdır. İşte bu noktada sözcüğün fonolojik yönü de değerlendirilmeli ve tespit teyit edilmelidir. Bu doğrultuda konu üzerine kavram karmaşası olmaması adına çok anlamlılık, eşadlılık ve eşanlamlılık kavramları üzerine bilgiler paylaşılmıştır. Bilgiler doğrultusunda kaynak metinlerden yapılan tespitlerin fonolojik yönü değerlendirilmiştir. Kaynak eserler üzerinden bakıldığında semantik hususlar, anlam genişlemesiyle açıklanamayacak niteliktedir. Anlam bilimciler bu tip durumları anlam bulanıklığı olarak açıklamaktadırlar. Anlam genişlemesi sürecinin Türk dilinde büyük ölçüde benzetme ve somuttan soyuta aktarım yoluyla geliştiği göz önüne alındığında burada böyle bir gelişim olmadığı görülmektedir. Elde edilen veriler ışığında ḳız sözcüğü üzerine benimsenmiş olan anlam genişlemesi ve daralması tespiti, tartışmaya açıktır. Sözcüğün yazımı, ünlü uzunlukları meselesi dikkate alındığında bir kökteşlik, eşadlılık ya da ünlülerin uzun veya kısa yazımının zaman içinde dikkate alınmamasının yarattığı anlam bulanıklığı bu sözcük üzerine değerlendirilmesi gereken konulardır.

Anahtar Kelimeler

Kız, fono-semantik, eş anlamlılık, eşadlılık (eşseslilik), kökteşlik

Phono-semantic situation in the old Turkic "ḳız" word

Öz

Phonological and semantic issues in Old Turkic contains important reference data for today's Turkish language. There are different opinions in determining the historical periods of the Turkic language. The dominant view for Old Turkic is that it is from the period of Orkhon Turkish to the end of the Harezm period. Within this scope, one of the words evaluated as artifacts is the word ḳız. There is a widespread belief that the word ḳız underwent a meaning widening in the old Turkic period and that it contracted again at the end of this period. It should also be taken into account that the structure, meaning and communication elements, which are seen as the three main aspects of language, are interrelated. At this point, the phonological aspect of the word should also be evaluated and the determination should be confirmed. Accordingly, information was shared on the concepts of multi-significance, synonymity and synonym in order to avoid confusion on the subject. In line with the information, the phonological aspects of the determinations made from the source texts were evaluated. When looking at the source works, semantic issues are inexplicable with the expansion of meaning. Semanticist describe such situations as blurring of meaning. Considering that the process of meaning expansion has developed in Turkic language to a large extent by analogy and from concrete to abstract, there is no such development here. In the light of the data obtained, the detection of the meaning expansion and contraction adopted on the word ḳız is open to discussion. Considering the spelling of the word and the vowel lengths, it is the subjects that need to be evaluated on this word.

Anahtar Kelimeler

Kız, phono-semantic, synonymity, homonymity, cognate

Kaynakça

• Aksan, D. (1975). Eşanlamlılık Sorunu ve Türk Yazı Dilinin Eskiliğinin Saptanmasında Eşanlamlılardan Yararlanma, 1. Türk Dili Bilimsel Kurultayına Sunulan Bildiriler, 1972, 531-542.
• Aksan, D. (2017). Anlambilim. Ankara : Bilgi. Yayınları
• Arat, R. Bang, W. (1932). Die Legende Von Oguz Kagan. Berlin : Verlag Der Akademie der Wissenschaften.
• Arat, R. R. (1937), Türkische Turfan-Texte VII. Von Dr. G. R. Rachmati. Berlin : Mit sinologischen Anmerkungen von Dr. W. Eberhard.
• Arat, R, R. (1979a). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara : Türk Dil Kurumu.
• Arat, R, R. (1979b). Kutadgu Bilig III İndeks, İndeksi Neşre Hazırlayanlar: Kemal .Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce. Ankara : Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Arat, R, R. (1988). Kutadgu Bilig II Çeviri (4. baskı). Ankara : Türk Tarih Kurumu.
• Arat, R, R. (2006) Atabetü’l-Hakayık. Ankara : Türk Tarih Kurumu.
• Aydın, E. (2017). Orhon Yazıtları, Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2018). Uygur Yazıtları. İstanbul : Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2019). Sibirya’da Türk İzleri – Yenisey Yazıtları. İstanbul : Kronik.
• Berbercan, M, T. (2017). İslam Öncesi Türk Metinlerinde ‘Kız’ ve ‘Kadın’, Journal of Old Turkic Studies, 1/1, 2017: 7-19.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre- Thirteenth- Century Turkish, Oxford University Press.
• Dankoff, R.; kelly, J. (1982-85). Compendium Of The Turkıc Dialect, I-III, Harvard University Printing Office.
• Demirci, Ü, Ö, karslı, S. (2014). Kutb’un Husrav u Şírín’i – Dizin. İstanbul : Kesit.
• Eckmann, J. (2014). Nehcü’l-Ferâdîs, Yayımlayanlar: Semih Tezcan, Hamza Zülfikar, DizinSözlük: Aysu Ata, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A. B. - akkoyunlu, Z. (2015). Kaşgarlı Mahmud, Dîvânu Lugâti’t-Türk, Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Esin, E. (1985). Kotuz: İkinci Kök-Türk Sülalesinin Tamgası, Erdem, 1: 125-131.
• Gabaın, A. von. (1959). Türkische Turfantexte X, Das Avadāna des Dämons Ᾱṭavaka, Bearbeitet von Tadeusz Kowalski. Berlin : Aus dem Nachlaẞ herausgegeben Akademie Verlag.
• Gabaın, A. von vd. (1972). Türkische Turfan-Texte VI. Leipzig : Sprachwissenschaftliche Ergebnisse der Deutschen Turfan-Forschung. Band 2.
• Gulcalı, Z. (2015) Altun Yaruk Sudur X. Kitap, T.C.Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı (Basılmamış Doktora Tezi), İstanbul.
• Kara, G, Zieme, P. (1977). Die uigurischen Übersetzungen des Guruyogas „TieferWeg‟ von Sa-skya Paṇḍ ita und der Mañjuśrīnāmasaṃ gīti. Berlin : Schriften zur Geschichte und Kultur des Alten Orients. Berliner Turfantexte 8.
• Karagözlü S. (2018). İbnü Mühennâ Lügati. İstanbul : Kesit.
• Li, Y, S. (1999). Türk Dillerinde Akrabalık Adları. İstanbul : Simurg.
• Nadelyayev, V. M. / Nasilov, D. M. / Tenişev, E. R. / Sçerbak, A. M.,(1969), Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: Nauka.
• Ölmez, M. (1991). Altun Yaruk III. Kitap (5. Bölüm), Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 1, Ankara.
• Özbay, B. (2014). Huastuanift Manihaist Uygurların Tövbe Duası. Ankara : Türk Dil Kurumu.
• Sertkaya, O, F. (1995). Tonyukuk Abidesi Üzerine Üç Not: Tonyukuk Abidesindeki Kız-Koduz Sıfat Tamlaması Üzerine, Göktürk Tarihinin Meseleleri. Ankara : TKAE.
• Tekin, Ş. (2019a) Kuanşi İm Pusar, Uygurca Metinler I. Ankara : Türk Dil Kurumu.
• Tekin, Ş. (2019b) Maytrısimit, Uygurca Metinler II. Ankara : Türk Dil Kurumu.
• Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi:13, Yayımlayan: Mehmet Ölmez. Ankara : Simurg.
• Tokyürek, H. (2018). Altun Yaruk Sudur IV. Tegzinç. Ankara : Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R, Argunşah, M. (2018). Mu’înü’l-Mürîd. Ankara : Türk Dil Kurumu.
• Wılkens, J. (2007). Edition des alttürkisch-buddhistischen Kşanti Kılguluk Nom Bitig. Berlin (Berliner Turfan-Texte XXV).
• Yıldırım, A. (2020). Yenisey Yazıtlarında Akrabalık Adları, Journal of History School, 46, 1763-1783.
• Yıldırım, F. (2017). Irk Bitig ve Orhon Yazılı Metinlerin Dili. Ankara : Türk Dil Kurumu.
• Zieme, P. (2005), Berliner Turfantexte XXIII: Magische Texte des uigurischen Buddhismus. Mit 193 Abbildungen auf 95 Tafeln, Turnhout: Brepols.