Endülüslü Âlim ve Edip İbn Dihye’nin et-Tenvîr fî Mevlidi’s-Sirâci’l-Münîr adlı eseri’nde kaynağı zikredilmeyen şiirlerin değerlendirilmesi

Yıl 2020, Sayı: 20, 538 - 557, 21.09.2020

Ahmet İhsan Dündar

https://doi.org/10.29000/rumelide.792188

Öz

Döneminin müslüman coğrafyasını bir uçtan bir uca dolaşmış gezgin bir âlim olan İbn Dihye el-Kelbî, siyasal ve kültürel hareketliliğin olduğu bir zamanda yaşamıştır. Kadılık ve el-Kâmiliyye Medresesi idareciliği gibi önemli görevlerde bulunmuştur. Haçlı seferlerinin sonları ile Moğol istilasının hemen öncesinde yaşamış bir âlim olması bakımından İbn Dihye’nin kaleme aldığı eserlerin önemli olduğunu söylemek mümkündür. İslamî ilimlerin birçok alanında özellikle hadis, siyer, tarih ve fıkıh alanlarında çok sayıda eseri bulunmaktadır. Bu eserleri yanında Arap dili ve edebiyatı çerçevesinde değerlendirilen eserlerinin de bulunduğu görülmektedir. İbn Dihye’nin eserlerinde takip ettiği üslup itibariyle, Arap dili ve edebiyatını ilgilendiren materyale sıklıkla başvurduğu görülmektedir. Biyografi yazarları ve çeşitli araştırmacılar tarafından Arap dilini akıcı ve usta bir şekilde kullandığı belirtilen İbn Dihye’nin et-Tenvîr fî Mevlidi’s-Sirâci’l-Münîr adlı eserinde yer verdiği çok sayıda şiir içerisinde şairine veya kaynağına işaret etmediği beyitler veya beyit grupları mevcut olduğu tespit edilmiştir. Müellif tarafından kaynağından söz edilmeden esere alınmış bu şiirlerin kaynakları açısından incelenmesi, bir yandan söz konusu eserin güvenirliğine katkı sağlarken bir yandan da daha ziyade bir hadis âlimi olarak takdim edilen müellifin Arap dili ve edebiyatı konusunda da yetkin olduğunu ortaya koymaktadır. Bu çalışmamızda İbn Dihye’nin adı geçen eserinde kaynak ve şair ismine işaret edilmeden aktarılmış beyitlerin kaynakları açısından incelemesi yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Endülüs, İbn Dihye, mevlid, şiir, tenvîr

An evaluation of poems without origin in the al-Tanwir fi Mawlid al-Siraj al-Munir by the Andalusian scholar and literaturist Ibn Dihye

Öz

Ibn Dihya al-Kelbi, a wandering scholar who traveled the Muslim geography of his time from one end to another, lived in a time of political and cultural mobility. He held important positions such as Kadylik and al-Kamiliyye Madrasa administration. It is possible to say that the works written by Ibn Dihya are important in terms of being a scholar who lived before the end of the Crusades and just before the Mongolian invasion. He has many works in many fields of Islamic sciences, especially hadith, seerah, history, and fiqh. In addition to these works, it is seen that there are works evaluated within the framework of the Arabic language and literature. As Ibn Dihya's style followed in his works, it is seen that he frequently applied to the material that concerns Arabic language and literature. It has been found that there are verses or string groups in which biographers and various researchers have not pointed to their poets or sources in many poems in al-Tanwir fi Mawlid al-Siraj al-Munir, which is stated by various researchers to use the Arabic language fluently and deftly. The examination of these poems, which were taken into the work by the author without mentioning their sources, reveals that the author, who is presented as a hadith scholar, is also competent in Arabic language and literature while contributing to the reliability of the work. In this study, the mentioned poems of Ibn Dihya will be examined in terms of the sources of the couplets transferred without mentioning the source and poet name.

Anahtar Kelimeler

Andalus, Ibn Dihya, mawlid, poem, tanwir

Kaynakça

• Accâc, Ebü’ş-Şa’sa Abdullah b Rü’be. Mecmûu eş’âri’l-Arab ve hüve müştemil alâ Dîvâni Rü’be b. Accâc. ed. Wilhelm Ahlwardt. Kuveyt : Dârü İbn Kuteybe, ty.
• Âdil, Ebû Hafs Ömer b Ali ed-Dımaşkî İbn. el-Lübâb fî ulûmi’l-Kitâb. ed. Adil Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz. Beyrut : Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Ahtal, Ebû Mâlik Gıyâs b Gavs b Salt. Şi’rü’l-Ahtal = san’atü’s-Sükkerî rivayetühû an Ebî Ca’fer Muhammed b. Habîb. ed. Fahreddin Kabave. Dımaşk : Darü’l-Fikr, 1996.
• Ahtal, Ebû Mâlik Gıyâs b Gavs b Salt - Nâsıruddîn, Mehdî Muhammed. Dîvânü’l-Ahtal. Beyrut : Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Âmilî, Adiy b. er-Rikâ. Divanu Adiy b. er-Rikâ el-Âmilî Şâirü ehli’ş-Şâm. ed. Hasan Muhammed Nureddîn. Beyrut : Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Asbahânî, Ebû Nuaym el-. Delâlilü’n-nübüvve. ed. Muhammed Revvâs Kal’acî - Abdulber Abbâs. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2. Basım, 1986.
• Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b Alî b Muhammed İbn Hacer. el-İsâbe fi temyîzi’s-sahâbe. ed. Adil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Muavvaz. Beyrut : Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Atvân, Hüseyin. Şi’ru Amr b. Ahmed el-Bâhilî. Dımaşk : Matbûâtu Mecmai’l-Lugati’l-Arabiyye, ty.
• Aynî, Bedreddin Ebû Abdullah Muhammed b. Cemâleddin Abdullah b. Bahadır. Umdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut : Dâru’l-Fikr, ts.
• Bağdâdî, Abdulkâdir b. Ömer el-. Hizânetü’l-edeb ve lübbü lübâbi lisâni’l-Arab. ed. Abdüsselâm Hârûn. Kahire : Mektebetu’l-Hancî, 4. Basım, 1997.
• Bağdâdî, Ebû Bekr el-Hatîb Ahmed b. Ali b. Sâbit Hatîb el-. Târîhu Bağdâd ev Medîneti’s-selâm. Beyrut : Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2004.
• Batalyevsî, Ebû Muhammed Abdullah b Muhammed b. es-Sîd. el-İktidâb fî şerhi Edebi’l-küttâb. Kahire : Matbaatü Dâri’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1996.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-. el-Beyân ve’t-tebyîn. ed. Abdüsselâm Hârûn. Kahire: Mektebetu’l-Hancî, 7. Basım, 1998.
• Cerîr, Ebû Harze Cerir b. Atıyye. Divânu Cerîr. ed. Kerem Büstânî. Beyrut : Dâru Beyrut, 1986.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhu’l-‘Arabiyye. ed. Ahmed Abdulğafūr Attâr. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1990.
• Dabbî, Ebû Ca’fer Ahmed b. Yahyâ b. Ahmed el-Endelüsi ed-. Buğyetü’l-mültemis fî târîhi ricâli ehli’l-Endelüs. ed. İbrahim el-Ebyari. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî, 1. Basım, 1989.
• Dîneverî, Ebû Bekr Ahmed b Mervan b Muhammed. el-Mücalese ve cevâhirü’l-ilm. ed. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âlü Selmân. Bahreyn : Cemiyyetü’t-Terbiyeti’l-İslâmiyye, 1998.
• Dîneveri, Ebû Hanife Ahmed b. Davud b. Venend. Kitâbü’n-nebât. ed. Bernhard Lewin. Wiesbaden : Franz Steiner Verlag, 1974.
• Ebü’d-Dünya, Ebû Bekr Abdullah b Muhammed b Ubeyd İbn. el-İşrâf fî menâzili’l-eşrâf. ed. Necm Abdurrahman Halef. Riyad : Mektebetü’r-Rüşd, 1990.
• Erkan, Nevzat - Dündar, Ahmet İhsan. “İbn Dihye el-Kelbî ve el-Kasîdetü’d-Dâliyye fî medhi’n-Nebî (SAV) adlı eseri”. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 17 (Aralık 2019), 550-572.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher. Tehzîbu’l-Luğa. ed. Heyet. Kahire, 1964.
• Ezraki, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Abdullah. Ahbâru Mekke ve maâ câe fîhâ mine’l-âsâr. ed. Abdülmelik b. Abdullah b. Düheyş. Mektebetü’l-Esedî, 2003.
• Gubrînî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ahmed b. Abdullah b. Muhammed. Unvanü’d-dirâye fî-men urife mine’l-ulemâ fi’l-mieti’s-sâbi’a bi-Cebâye. ed. Âdil Nüveyhiz. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 2. Basım, 1979.
• Halil b. Ahmed. Kitâbu’l-’Ayn. ed. Mehdî Mahzûmî - İbrahim es-Samerrâî. Beyrut : Müessesetü’l-A’lemi li’l-Matbuat, 1988.
• Harîrî, Ebû Muhammed Kâsım b. Ali b. Muhammed el-Basrî. Dürretü’l-gavvâs ve şerhuhâ ve havâşîhâ ve tekmiletuhâ. ed. Abdülhafız Fergali Ali Karnî. Beyrut : Dârü’l-Cil, 1996.
• Hassân b. Sâbit, Ebü’l-Velîd el-Münzir el-Hazrecî el-Ensârî. Divânu Hassân b. Sâbit. ed. Velid Arafat. Beyrut : Dâru Sadır, 2006.
• Hâvî, Îliyyâ Selîm. el-Ahtal fî sîretihî ve nefsiyyetihî ve şi’rihî. Beyrut : Dârü’s-Sekâfe, 2. Basım, 1981.
• Hüzeli, Ebû Züeyb vd. el-. Divânü’l-Hüzeliyyîn. Kahire : ed-Dârü’l-Kavimiyye li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 1965.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman. Sırru sınâati’l-i’râb. Dımaşk : Dârü’l-Kalem, ty.
• İbn Dihye, Ebü’l-Hattâb Mecdüddîn Ömer b. Hasen b. Alî b. Muhammed b. Ferh el-Kelbî. A’lâmu’n-nasri’l-mübîn fi’l-mufâdale beyne ehley Sıffîn. ed. Muhammed Emahzûn. Beyrut : Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• İbn Dihye, Ebü’l-Hattâb Ömer b. Hasan b. Ali el-Kelbî. el-Mutrib min eş’âri ehli’l-Mağrib. ed. Hâmid Abdülmecid vd. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Cemî, 1954.
• İbn Dihye, Ebü’l-Hattâb Ömer b. Hasan b. Ali el-Kelbî. et-Tenvîr fi mevlidi’s-Sirâci’l-Münîr. ed. Nevzat Erkan - Ahmet İhsan Dündar. Bursa : Bursa Akademi, 1. Basım, 2020.
• İbn Dihye, Ebü’l-Hattâb Ömer b. Hasan b. Ali el-Kelbî. Kitâbü’n-Nibrâs fî târîhi hulefâi beni’l-Abbâs. ed. Abbâs Azzâvî. Bağdat : Matbaatü’l-Meârif, 1946.
• İbn Dihye, Ebü’l-Hattâb Ömer b. Hasan b. Ali el-Kelbî. Tenbîhü’l-besâir fî esmâi ümmi’l-kebâir. ed. Lütfî Mansûr. Amman : Dârü’l-Fikr Nâşirûn ve Muvezziûn, 2007.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ahmed. Leyse fî kelâmi’l-Arab. :, 2. Basım, 1979.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Muhammed b Mükerrem b Ali el-Ensârî. Lisânü’l-Arab. Beyrut : Dâru Sadır, ts.
• İbn Meyyâde, Ebü’l-Fazl Ahmed b Ebü’t-Tâhir Tayfûr. Şi’ru İbn Meyyâde. ed. Hannâ Cemîl Haddâd. Dımaşk : Matbûâtu Mecmai’l-Lugati’l-Arabiyye, 1982.
• İbn Sa’d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa’d b. Menî’ Zührî. Kitâbü’t-Tabakâti’l-kebîr = et-Tabakâtü’l-kübrâ. ed. Ali Muhammed Ömer. Kahire : Mektebetü’l-Hanci, 2001.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl ed-Darîr el-Mürsî. el-Muhkem ve’l-muhîtu’l-a’zam. ed. Abdulhamîd Hendâvî. Beyrut : Dâru’l-Kütübi’l-İmiyye, 2000.
• İbn Tayyib, Muhammed b. et-Tayyib el-Fâsî. Şerhu Kifâyeti’l-mütehaffız. ed. Ali Hüseyin Bevvâb. Riyad : Dârü’l-Ulûm, 1983.
• İbn Usfûr, Ebü’l-Hasan Ali b Mü’min el-İşbîlî. Şerhu Cümeli’z-Zeccâcî. ed. Emil Bedi’ Yakub. Beyrut : Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• İbn Yaîş, Ebü’l-Bekâ Muvaffakuddin Yaîş b. Ali b. Yaîş el-Esedî. Şerhu’l-Mufassal li’z-Zemahşerî. Beyrut : Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbnü’l-Cennân, el-Ensârî el-Endelüsî. Dîvânu İbnü’l-Cennân el-Ensârî el-Endelüsî: Şâirü’l-medîhi’n-nebevî bi’l-Endelüs fi’l-karni’s-sâbi’i’l-hicrî. ed. Müncid Mustafa Behcet, 1990.
• İbnü’l-Ebbâr, Ebû Abdullah Muhammed b Abdullah b. Ebî Bekr. et-Tekmile li-Kitâbi’s-Sıla. ed. Beşşar Avvad Ma’rûf. Tunus : Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2011.
• İbnü’s-Sikkît, Ebû Yusuf Yakub b. İshak el-Huzistani. Islahü’l-mantık. ed. Ahmed Muhammed Şâkir - Abdüsselâm Hârûn. Kahire : Dârü’l-Maârif, ts.
• İbnü’s-Sikkît, Ebû Yusuf Yakub b. İshak el-Huzistani. Kitâbü’l-elfâz: akdemu mucem fî’l-meânî. Beyrut : Mektebetu Lübnân Nâşirûn, 1998.
• İbnü’ş-Şaar, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Mübârek b Ebî Bekr Ahmed b Hamdân Mevsılî. Kalâidü’l-cümân fî ferâidi şuarâi hâze’z-zamân = Ukudü’l-cümân fî şuarâi hâze’z-zamân. ed. Kâmil Süleyman el-Cübûrî. Beyrut : Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005. http://ktp2.isam.org.tr/detayzt.php?navdil=tr&idno=84946&tarama=kalaid
• İsfahânî, Ali b. Hüseyin b. Muhammed Ebü’l-Ferec el-. el-Egânî. ed. Abbâs Abbâs İhsan vd. Beyrut : Dâru Sâdır, 3. Basım, 2008.
• Kays b. el-Mülevvah, Mecnûnü Leylâ. Divânu Kays b. el-Mülevvah. ed. Yüsrî Abdülgani. Beyrut : Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Lahmî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Hişâm el-. el-Fusûl ve’l-cümel fi şerhi Ebyâti’l-cümel. ed. Mahmûd Muhammed Âmûdî. Beyrut : Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2019.
• Lehebî, el-Fazl b. el-Abbâs. Dîvânu’l-Fazl b. el-Abbâs el-Lehebî. ed. Mehdî Abdülhüseyin Necm. Beyrut : Mevâhib, 1999.
• Maarrî, Ebü’l-Alâ Ahmed b. Abdullah b. Süleyman Ebü’l-Alâ el-. Risaletü’l-melâike. ed. Muhammed Süleym Cündî. Beyrut : Dâru Sadır, 1992.
• Ma’dîkerib, Ebû Sevr Amr b. Ma’dîkerib b. Abdullah Amr b. Şi’ru Amr b. Ma’dîkerib ez-Zübeydî. Dımaşk : Matbuatu Mecmai’l-Lugati’l-Arabiyye, 1985.
• Makkarî, Ebu’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Muhammed b. Ahmed. Nefhü’t-tîb. ed. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Kahire: Matbaatü’s-Saad, 1969.
• Merzûkî, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed b. Hasan Ebû Ali el-. Şerhu dîvâni’l-hamâse li Ebî Temmâm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2003.
• Merzübânî, Ebû Ubeydullah Muhammed b. İmran b. Musa. Mu’cemü’ş-şuarâ. ed. Faruk Eslîm. Beyrut : Dâru Sâdır, 2005.
• Mes’ûdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin b. Ali. Mürûcü’z-zeheb ve me’âdinü’l-cevher. Beyrut : el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Mu’ti, Ebü’l-Hüseyin Zeynüddin Yahyâ b Abdülmu’ti b Abdinnur İbn. el-Fusûlü’l-hamsûn. ed. Mahmûd Muhammed Tanâhî. Kahire : İsa el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâhu, 1977.
• Mübârekfûrî, Safiyyurrahmân. Minnetü’l-mün’im fi şerhi Sahîhi Müslim. Riyad : Dârü’s-Selâm li’n-Neşri ve’t-Tevzî, 1999.
• Müberred, Ebü’l-Abbâs Muhammed b Yezîd b Abdilekber b Umeyr Ezdî Sümâlî. el-Kâmil fi’l-luga ve’l-edeb. Kahire : Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 2. Basım, 1997.
• Mütenebbî, Ebu’t-Tayyib Ahmed b. el-Hüseyin. Dîvânu’l-Mütenebbî. Beyrut : Dâru Beyrût, 1983.
• Ömerî, İbn Fazlullah el-. Mesâlikü’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr. ed. Kâmil Selmân el-Cebbûrî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 2010.
• Özdemir, Mehmet. “İbn Dihye el-Kelbî”. DİA. XIX/413-414. İstanbul, 1999.
• Rebia, Ebû Hafs Ömer b. Abdullah b. Amr el-Kureşî Ömer b. Ebî. Dîvânu Ömer b. Ebî Rebîa. ed. Fâyiz Muhammed. Beyrut : Dârü’l-Kitâbi’l-Arabi, 2. Basım, 1996.
• Sâvî, Abdullah İsmail. Şerhu divâni’l-Ferezdak. Kahire : Matbaatü’s-Savi, ty.
• Selâm, Salâh Halil İbrahim. “İbn Dihye halakatü vasl beyne’l-meşrık ve’l-mağrib fî’l-mecâli’s-sekâfî”. Mecelletü’l-Müerrihi’l-Arabî, Kahire 1/13 (Mart 2005), 67-107.
• Serakustî, Ebû Muhammed el-Kasım b. Sâbit es-. Kitâbu’d-delâil fî garîbi’l-hadîs. ed. Muhammed Abdullah el-Kannâs. Riyad: Mektebetu’l-Ubeykân, 1. Basım, 2001.
• Sîbeveyh, Ebû Bişr Amr b Osman b Kanber el-Harisi. Kitâbu Sîbeveyh. ed. Abdüsselâm Hârûn. Kahire : Mektebetü’l-Hanci, 1992.
• Sîrafî, Ebû Muhammed Yusuf b Hasan b Abdullah. Şerhu ebyâti Sîbeveyh. ed. Muhammed Ali er-Rayyeh Hâşim. Kahire : Dâru’l-Fikr, 1974.
• Süheylî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân b. Abdillâh b. Ahmed el-Has‘amî es-. er-Ravzü’l-ünüf fî şerhi’s-Sîreti’n-nebeviyye li’bni Hişâm. ed. Abdurrahmân el-Vekîl. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, 1. Basım, 1990.
• Şürrâb, Muhammed Muhammed Hasan. Şerhü’ş-şevâhidi’ş-şi’riyye fi ümmâti’l-kütübi’n-nahviyye : li-erbaati âlâfi şâhid şi’rî. Beyrut : Müessesetü’r-Risale, 2007.
• Tenûhî, Ebu’l-Mehâsin el-Mufaddal b. Muhammed b. Misar et-Tenûhî el-Marrî. Târîhu ulemâi’n-nahviyyîn mine’l-Kûfiyyîn ve’l-Basriyyîn ve gayrihim. ed. Abdulfettah Muhammed Hulv. Riyad : Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Suud el-İslâmiyye, 1981.
• Urve b. Hizâm. Divânu Urve b. Hizâm. ed. Ahmed Ukeydî. Dımaşk : Suriye Kültür Bakanlığı, 2014.
• Üzeyne, Ebû Âmir Yahyâ b. Mâlik el-Leysî el-Medenî Urve b. Şi’ru Urve b. Üzeyne. ed. Yahyâ Cübûrî. Kuveyt : Dârü’l-Kalem, 1981.
• Vekkâk, Enes. Ebü’l-Hattâb İbn Dihye el-Kelbî es-Sebtî (H 548-633): el-Hâfız er-rehhâl. Rabat: er-Rabıtatü’l-Muhammediyye li’l-Ulema Merkezü’d-Dirasat ve’l-Ebhas ve İhyai’t-Türas, 2010.
• Yakub, Emil Bedi’. el-Mu’cemü’l-mufassal fî şevâhidi’l-lügati-Arabiyye. Beyrut : Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Zebîdî, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan. Tabakâtü’n-nahviyyîn ve’l-lugaviyyîn. ed. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire : Dârü’l-Maârif, 2. Basım, 1984.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Murtazâ Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. Kuveyt : Devlet Matbaası, 2001.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. el-İber fî haberi men gaber. ed. Ebû Hacer Muhammed Besyûnî Zağlûl. Beyrut : Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.