Orhun Yazıtları’nda geçen atasözleri ve deyimlerin verdiği mesajların dil ve kültür birlikteliği açısından değerlendirilmesi

Yıl 2021, Sayı: 25, 308 - 322, 21.12.2021

Yüksel Girgin

https://doi.org/10.29000/rumelide.1036536

Öz

Türk dilinin yaşını belirlemede hareket noktasını oluşturan ve önemli bir belge niteliği taşıyan Orhun Yazıtları, Türkçenin bilinen ilk yazılı kaynaklarıdır. Sosyal psikoloji kapsamında bakıldığında dil, bir milletin en önemli kültür varlığıdır. Dilin sosyolojik varlığı içerisinde önemli bir yere sahip olan deyimler ve atasözleri, bir toplumun dünya görüşünü de yansıtmaktadır. Dil ve kültür birlikteliği, sosyolojik mânâda bir topluma millet olma vasfını kazandıran en önemli yapı taşıdır. Toplumların duygu ve düşünce dünyalarını kuşatmakla kalmaz aynı zamanda diğer toplumlar karşısında varlığını korumada da önemli rol oynar. Yazıtlarda geçen atı küsi yok bol- “adı sanı yok olmak”, ot sub kıl- “ateş ile su gibi birbirine düşman etmek”, uça bar- “uçup gitmek, ölmek”, adak kamşat- “gerçek anlamda ayağı burkmak, mecaz anlamda şaşırıp yanlış hareket etmek” gibi deyimlerin Türkçenin söz varlığı kapsamında anlatımı güçlendirmede etkin rol oynadıkları görülmektedir. Yazıtlarda geçen sözcük sayısı (Kültigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtlarında) takriben 6.000, farklı anlamda kullanılan sözcüklerin sayısı ise 840 civarındadır. Nitel araştırma yaklaşımının benimsendiği çalışmada veriler doküman analizi tekniğiyle elde edilmiştir. Orhun Yazıtları’nda geçen atasözleri ve deyimlerin hitabet, ifade becerisi, soyut kavramları karşılama gücü bakımından derinlikli arka planı dikkate alındığında Türkçenin çok uzun zaman önce olgunlaşmış bir dil hüviyeti kazandığı görülmektedir. Bu durum Orhun Yazıtları’na tarihî seyir içerisinde Türk toplumunun millet olma yolunda katettiği mesafenin en önemli belge niteliğini kazandırmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Orhun Yazıtları, Türkçenin söz varlığı, deyimler, atasözleri

Evaluating the messages of the proverbs and idioms in Orhon Inscriptions in regards to language and culture synergy

Öz

Orhon Inscriptions (also spelled as Orkhon), the significant writings that constitute the starting point in determining the history of the Turkish language, are the first known written sources in Turkish. Language is the most important cultural asset of a nation in terms of social psychology. Idioms and proverbs, which have an important place in the sociological existence of a language, also reflect the world view of a society. In the sociological sense, the synergy between language and culture is the most important building block that creates a nation from a society. This synergy does not only affect the sentiments and thoughts of societies, but also plays a crucial role in preserving their existence. It is observed that the idioms in the inscriptions such as atı küsi yok bol- “to be forgotten completely”, ot sub kıl- “antagonize someone in a manner similar to the enmity between the fire and water”, uça bar- “fly away, die”, adak kamşat- “in the literal sense, to sprain; in the figurative sense to act wrong/misbehave due to feeling baffled” play an active role in strengthening and enriching the expressions in the Turkish vocabulary. The number of words in the inscriptions (in the Kul Tigin, Bilge Qaghan and Tonyukuk inscriptions) is about 6,000, and the number of words used in a different sense is around 840. The study which adopted the qualitative research approach collected the relevant data by using the document analysis technique. When the in-depth background of the proverbs and idioms in the Orhon Inscriptions are assessed in terms of rhetoric, expressiveness, and ability to meet abstract concepts, it is seen that Turkish language gained the identity of a mature language a long time ago. Hence, it can be argued that the Orkon Inscriptions are the most important document in Turkish society’s path to becoming a nation in the historical course.

Anahtar Kelimeler

Orkon Inscriptions, Turkish vocabulary, idioms, proverbs

Kaynakça

• Ata, A. (2011). Orhun Türkçesi. T.C. Anadolu Üniversitesi Yayını No:2347.
• Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. (2009). Türk Dil Kurumu. Erişim adresi: http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_atasozleri&view=atasozleri.
• Aydın E., (2008), “Ongi Yazıtı Üzerine İncelemeler”, İlmi Araştırmalar Dergisi Sayı 25.
• Bardakçı V. V., (2018), “Osmanlı Devleti Öncesi Vezirlik” İstem Dergisi Yıl: 16 Sayı:32.
• Çay A. M., (2009), “Tarih Türk Tarihi ve Kültürü Tarihte Türk Devlet ve Beylikleri (Türkiye Dışı)”, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Türkiye Kültür Portalı Projesi, Ankara.
• Demir, S. T., (2017), “ Türk Toplumunun Kültürel Belleği Bağlamında Orhun Abideleri’ni Yeniden Düşünmek: Taşın Bedeni ve Belleği ”, Journal of History Culture and Art Research, 6(2), 422-440. doi:http://dx.doi.org/10.7596/taksad.v6i2.580.
• Demirbilek, S. (2016). Orhon Yazıtlarında Geçen t(e)ŋri töp(ü)sinte tut(u)p yüg(e)rü kötürm(i)ş İbaresi Üzerine. Dede Korkut, Aralık 2016/11: 47-52.
• Derin, S. (2014). Göktürk Kitabelerinde Türk Dini İnancın İzleri.Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 9/9 Summer 2014, p. 465-474, Ankara-Turkey.
• Elçin, Ş. (2004). Halk Edebiyatına Giriş. Ankara: Akçağ...........................
• Emiroğlu, S. (2011), Orhun Abidelerindeki Tamlamaların Türkiye Türkçesindeki Kullanımı, 1st International Conference on Foreign Language Teaching and Applied Linguistics, May 5-7, Sarajevo.
• Enginün, İ. (2010). Orhun Yazıtları:Besleyici Güç. Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumunda sunulmuş bildiri. Hacettepe, Ankara.
• Kaplan, M. (1985).Orhun Abidelerinde Mekân-İnsan Münasebeti. Türklük Araştırmaları,1,1-6.
• Koçak, K. (2011), İslamiyet’ten Önceki Türk Devlet Geleneklerine Göre Tahta Çıkma Töreni ve Yöntemleri, Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Elektronik Dergisi, Sayı 4, Haziran, 101-117.
• Kuljanova, B. (2010). Eski Türk Anıtlarındaki Halk Birliği ve Memleket Bütünlüğü Ülküsü («Orhon» ve «Kutadgu Bilig» Eserlerine Göre). Orhon Yazıtlarının Bulunuşundan 120 Yıl Sonra Türklük Bilimi ve 21. Yüzyıl. 3. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu. Hacettepe, Ankara.
• Kumru, C. (2017). Türk Mitoloji Penceresinden Orhun Abidelerine Dair Değerlendirmeler. ulakbilge, 6 (20), s.17-27.
• Mert, O. ; Bozkırlı, K., (2015), “Orhun Yazıtları’nda Boyları Bir Araya Getirme Çabaları”, Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, Sayı: 4/1,sf. 1-15.
• Mert, O. (2009). Ötüken Uygur Dönemi Yazıtlarından Tes - Tariat - Şine Us. Ankara: Belen Yayınları.
• Orhan, S, ; Gedik, M. ; Bulut, M. (2012), Orhun Abideleri ile Gençliğe Hitabe’nin Sundukları Mesajlar Açısından Mukayesesi Üzerine Bir İnceleme. The Journal of Academic Social Science Studies, S. 908-90.
• Tanyeri, Y. (2011), Göktürk Yazısı ve Orhun Türkçesi (Ses ve Biçim Bilgisi, Örnek Metinler, Sözlük), 1. Baskı, Boğaziçi Yayınları, İstanbul.
• Taşağıl, A. (2014), Kök Tengri’nin Çocukları: (Avrasya Bozkırlarında İslam Öncesi Türk Tarihi), 4. Baskı, Bilge Kültür Sanat, İstanbul.
• Tekin, T. (1998). Orhon Yazıtları. İstanbul: Simurg...............................
• Topsakal, C. (2018), Orhun Yazıtlarının Eğitim Bilimleri Açısından İncelenmesi. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (2018) 8: 296-312.
• Türkmen, F. (2013), Kök-Türk Abidelerinde Milli Kimlik Hassasiyeti, Milli Folklor, Yıl 25, Sayı 97, 31-38.
• Yıldırım, D. (1998). Türk Bitiği. Ankara: Akçağ...................................