Harezm Türkçesinde tek şekilli ve çok işlevli bir ek: -A

Yıl 2022, Sayı: 27, 85 - 96, 21.04.2022

Emine Güler

https://doi.org/10.29000/rumelide.1104139

Öz

Bir dildeki söz varlığının genişliği ve söz yapım yollarının işlevselliği o dilin anlam üretme kabiliyetini göstermesi açısından önemlidir. Sözcük üretim imkânları geniş olan diller, kavramlara karşılık üretmekte çok fazla zorlanmaz. Türkçe, sondan eklemeli yapısıyla sözcük türetme konusunda sınırsız seçeneğe sahip bir dildir. Çalışmanın konusunu teşkil eden Harezm Türkçesi (11-12.yy.); Oğuz, Kıpçak ve diğer yerli halkların Harezm bölgesinde birlikte yaşayarak kaynaşmasıyla meydana getirdikleri karma özellikte bir yapı arz eder. Karahanlı Türkçesi ile Çağatay Türkçesi arasında bir geçiş niteliği taşıyan dönem eserlerindeki söz varlığı ve sözcük türetmede kullanılan yapısal unsurlar da bu etnik kaynaşmadan dolayı çeşitlilikler gösterir. Bu karma yapının belirlenmesinde yapısal biçimlerin kullanımı dikkat çeker. Eski Türkçeden itibaren işlek olarak kullanılan –A eki Harezm Türkçesi eserlerinde sözcük türetmede yararlanılan eklerdendir. Tek şekilli ve çok işlevli bir ek olan –A, yapım eki görevinde adlaştırma ve eylemleştirme eki olarak isimlerden isim ve fiil; fiillerden yine fiil ve isim türetir. Kimi zaman türetim ekleri cümlelerde türetim işlevi dışında farklı çekim görevleri ile de kullanılırlar. -A eki de isim soylu sözcüklere eklenerek onların cümlelerde diğer sözcüklerle ilişki kurmasını sağladığında ve fiil kök ya da gövdelerine eklenerek cümlelere tasarlama anlamı kattığında çekim eki işlevi görür. Çalışmada Harezm Türkçesinde tek şekilli ve çok işlevli bir ek olan -A eki işlevleri yönünden incelenerek Türkçenin sınırlı biçimlerle sınırsız anlam ifade etme yeterliliği gösterilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Harezm Türkçesi, çok işlevlilik, ekler

A single formed and multi-functioned affix –a in Harezm Turkish

Öz

The vocabulary repository in any language and the functionality of word producing ways are significant in terms of displaying its ability to produce meaning. Languages with numerous ways of producing words do not have much difficulty in creating equivalents for concepts. Turkish has limitless options for reproduce words as an agglutinative language. Harezm Turkish, the subject of the research, has a mixed structure as a result of mingling of Oguz, Kipchak and other local people living together in Harezm in 11th and 12th centuries. Works written in Harezm Turkish representing a transition period between Karahanlı Turkish and Cagatay Turkish obtain vocabulary and structural elements used to derive words. Vocabulary and structural elements involve varieties due to this ethnic mingle. The affix –A is benefited in order to derive words in Harezm Turkish period. This single–formed and multi– functioned affix–A derives nouns and verbs both from nouns and verbs as a derivational affix of nominalization and verbalization. Derivational affixes sometimes function as inflexional suffixes apart from derivation function. The affix –A works as an inflexional suffix apart from derivation function when it enables relationships with other words in sentences by being connected to nouns or noun- rooted words and when it conveys the meaning of design by being connected to verb roots or bodies. The proficiency of Turkish language to express limitless meanings within the limited morphemes is tried to be indicated via examining single formed and multi – functioned affix –A in Harezm Turkish in this study.

Anahtar Kelimeler

Harezm Turkic, multifunctional affixes, linguistics

Kaynakça

• Adalı, O. (2004). Türkiye Türkçesinde Biçimbirimler. İstanbul: Papatya Yayıncılık.
• Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Aşçı, M. (2019). Harezm Türkçesinde Söz Yapımı (Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ata, A. (1997). Nasırü'd-din Bin Burhanü'd-din Rabguzi, Kısâsü'l-Enbiyâ I (Giriş-Metin-Tıpkıbasım). Ankara: TDK Yayınları.
• __________ (2002). Harezm-Altınordu Türkçesi. İstanbul: Kebikeç Yayınları.
• Atalay, B. (1999). Dîvânu Lügâti’t Türk Tercümesi III. Ankara: TDK Yayınları
• Bulak, Ş. (2017). Karşılaştırmalı Türk Yazı Dilleri Grameri (Fiil Çekimi). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Eckmann, J. (2004). Nehcü’l-Ferādīs- Uştmaħlarnın͡g Açuq Yolı (Yayımlayanlar: Semih Tezcan – Hamza Zülfikar). Ankara: TDK Yayınları.
• Eker, S. (2013). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Ercilasun, A. B. (1984). Kutadgu Bilig Grameri: Fiil. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.
• Ercilasun, A. B., Akkoyunlu Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud- Dîvânu Lugâti’t-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: TDK Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation I-II. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Gabain, A. (2003). Eski Türkçenin Grameri (Çev.: Mehmet Akalın). Ankara: TDK Yayınları.
• Gedizli, M. (2012). Türkçede Tek Şekilli ve Çok İşlevli Yapım Ekleri. Turkish Studies, 7 (4), Ankara: 3351-3369.
• Hacıeminoğlu, N. (1996). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• __________ (1997). Harezm Türkçesi ve Grameri. Ankara TTK Basımevi.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1994). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2014). Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
• Kuyma, E. (2015). Harezm Dönemi Türkçesi ve Eserlerine Genel Bir Bakış. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8 (1), Çorum: 367-383.
• Nalbant, M. V. (2008). Dīvānü Luġat’t-Türk Grameri-I İsim. İstanbul: Bilgeoğuz Yayınları.
• Poppe, N. (2009). Zemahşerî, Mukaddimetü’l-Edeb -Moğolca- Çağatayca Çevirinin Sözlüğü- (Çev.: Mustafa S. Kaçalin). Ankara: TDK Yayınları.
• Şçerbak, A. M. (2016). Türk Dillerinin Karşılaştırmalı Şekil Bilgisi Üzerine Denemeler (Fiil). (Çevirenler: Yakup Karasoy, Naile Hacızade, Mevlüt Gülmez). Ankara: TDK Yayınları.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Toparlı, R. (1992). Harezm Türkçesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• __________ (1988). Mu’înü’l-Mürîd. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Toprak, F. (2005). Harezm Türkçesinde Fiil. Ankara: Simurg Yayınları.
• Yılmaz, Z. (2021). Harezm Türkçesi ile Yazılmış Nehcü’l-Ferâdis, Kısâsü’l-Enbiyâ ve Mukaddimetü’l Edep'te Fiil Yapımı (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Medeniyet Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, İstanbul.