On the Phrase of Hak Çalap in Old Anatolian Turkish

Yıl 2022, Sayı: 30, 207 - 217, 21.10.2022

Bilal Uysal

https://doi.org/10.29000/rumelide.1192517

Öz

One of the most important features of languages is that they are in constant motion. The names of God have been used quite differently in Turkish history. It is seen that the word "God" is used in all belief systems of Turks from the oldest written texts of Turkish to the present day. Today, the word God is mostly used in idioms, proverbs, and formulaic expressions. On the other hand, with the acceptance of Islam by the Turks, it is seen that the names of God (for example, Ugan, Bayat) that are currently used in Turkish or the names of God derived from Turkish word roots (for example, İdi, Törütgen) are used. In the meantime, it is understood that the authors know this terminology well, but adopt a language of communication that can be understood by the public, since they rarely use the esmai hüsnâ (99 names of Allah) and the attributes of Allah, which is common in the Islamic belief. With the spread of Islam among the Turks, the names of the Islamic Gods, which the authors know and rarely use, are increasingly understood and used by the public, and these names have begun to be widely used in literary works. In Western Turkish, Old Anatolian Turkish constitutes an intermediate step in the transition to Ottoman Turkish, and this step function is seen in terms of the use of the names of God. In the TV series Hak Çalap (Yuce, Ulu Allah), which is witnessed only in Old Anatolian Turkish texts, the word Hak is both an exclamation and an adjective and a clarification of the signified. In the examples taken from the texts of the period, it is understood that the word Hak (Allah, the truth) used alone, on the one hand, becomes an adjective in the series and means sublime, and on the other hand, it emphasizes and brings to the fore the Islamic belief in God, unlike the pre-Islamic understanding of God.

Anahtar Kelimeler

God, Islam, seriality, adjectivation, Hak Çalap

Eski Anadolu Türkçesinde Hak Çalap dizisi üzerine

Öz

Dillerin en önemli özelliklerinden birisi sürekli devinim içinde olmalarıdır. Türkçe tarih içinde Tanrı adlarının oldukça farklı kullanımlara sahne olmuştur. Türkçenin en eski yazılı metinlerinden günümüze kadar Türklerin bütün inanç sistemlerinde Tanrı sözcüğünün kullanıldığı görülmektedir. Günümüzde Tanrı sözcüğü daha çok deyimler, atasözleri, kalıp sözler vb. içinde kullanılmaktadır. Buna karşılık Türklerin İslâmiyeti kabulü ile birlikte Türkçede kullanılmakta olan Tanrı adlarının (örneğin Ugan, Bayat) veya Türkçe sözcük köklerinden türetilen Tanrı adlarının (örneğin İdi, Törütgen) daha yoğun kullanıldığı görülmektedir. Bu arada müelliflerin İslâm inancında yaygın olan esmâi hüsnâyı (Allah’ın 99 ismi) ve Allah’ın sıfatlarını nadir de olsa aynı eserlerde kullanmalarından bu terminolojiyi iyi bildikleri, fakat halkın anlayacağı bir tebliğ dilini benimsedikleri anlaşılmaktadır. İslâmiyetin Türkler arasında daha fazla yaygınlaşması ile birlikte müelliflerin bildikleri ve nadir olarak kullandıkları İslâmî Tanrı adlarının giderek halk tarafından da anlaşılması ve kullanılmasıyla birlikte bu adlar edebî eserlerde de yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Batı Türkçesi içinde Eski Anadolu Türkçesi, Osmanlı Türkçesine geçişte ara bir basamak teşkil eder. Bu basamak işlevi Tanrı adlarının kullanımı açısından da görülmektedir. Yalnızca Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde tanıklanan Hak Çalap (Yüce, Ulu Allah) dizisinde Hak sözcüğünün hem sıfatlaşması hem de gösterileni belirginleştirmesi söz konusudur. Dönem metinlerinden alınan örneklerde yalnız başına kullanılan Hak (Allah, gerçek) sözcüğünün bir taraftan dizi içinde sıfatlaşarak yüce, ulu anlamlarına geldiği, diğer taraftan da İslâmiyet öncesi Tanrı anlayışından farklı olarak İslâm Tanrı inancını vurguladığı, ön plana çıkardığı anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Tanrı, İslâm, dizi, sıfatlaşma, Hak Çalap

Kaynakça

• Arpaguş, H. K. (2011). Teâlâ. Dans H. K. Arpaguş, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansoklopedisi (Vol. 40, pp. 206-207). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Consulté le 08 05, 2022, sur
• https://islamansiklopedisi.org.tr/teala
• Banguoğlu, T. (2015). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Boz, E. (2021). Yunus Emre, Dîvan (Fatih Yazması). Ankara : Uzman Matbaacılık Yay.
• Can, M. (2017). Dilbilgiselleşme ve Edat Kavramı. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi(26), pp. 37-67.
• Can, M. (2019 ). Dilbilgiselleşme Ve İkincil Edat Kavramı . Dans M. Can2, X. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı (pp. 371-380). Eskişehir : Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları.
• Ciğa, Ö. (2013). Süheyl ü Nev-Bahâr (Metin-Aktarma, Art Zamanlı Anlam Değişmeleri, Dizin). Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Eğitim Bilimler Enstitüsü Ortaöğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Anabilim Dalı Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Bilim Dalı Yüksek Lisans Tezi.
• Deniz, S. (2019). Karahanlı, Harezm ve Kıpçak Türkçesi Eserlerinde Dinȋ Terimler . Elazığ : Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Eski Türk Dili Bilim Dalı.
• Eker, S. (2006). Kutadgu Bilig’de (teñri ῾azze ve celle ögdisin ayur) Türkçe İslami Terimlerin Kaynakları Üzerine. Bilig / Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 0(38), pp. 103 - 122.
• Erdoğan, İ. (2016). Divânu Lugâti’t-Türk’te Yer Alan Bazı Dinî Kavramlar. Journal of Islamic Research, 2(27), pp. 164-172.
• Güngör, H. (2010). Tanrı. Dans H. Güngö, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Vol. 39, pp. 570-571). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Consulté le 7 23, 2022, sur https://islamansiklopedisi.org.tr/tanri
• Kaçalin, M. S. (2009). Sözlük. Dans İslâm Ansiklopedisi (Vol. 37, pp. 402-414). İstanbul: TDV.
• Karahan, A. (2017). Karahanlı dönemi Türkçe Kur’an çevirilerinde Allah’ın ad ve sıfatları hakkında. Türklük Bilimi Araştırmaları(XLI/ -Bahar ), pp. 127-156.
• Karataş, A. (2013). Kısas-ı Enbiyâ (Peygamber Kıssaları) Hindî Mahmûd . İstanbul : Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları .
• Ölmez, M. (2005). Türkçede Dini Tabirler Üzerine. Türk Dilleri Araştırmaları(15 ), pp. 213-218.
• Önler, Z. (2009). Karahanlı Dönemi Metinlerinde İnançla İlgili Türkçe Terimler. Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi(16), pp. 187-197.
• Öztürk, R. (2011). Kutadgu Bilig'de Geçen "Bayat" Kelimesinin Anlamı ve Kavram Alanı. Dil Araştırmaları, pp. 23-34.
• Öztürk, R. (2022). Rıdvan Öztürk 2 Yunus Emre’de “Bir Tanri” Kalıp İfadesi Üzerine. Karadeniz Araştırmaları, XIX(74), pp. 553-560.
• Şahin, H. (1993). Ferah-nâme (Dil Özellikleri-Metin-Söz Dizini). Malatya : İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi.
• Taş, İ. (2010). Yûsuf ve Zelîhâ . Ankara : T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Tatçı, M. (1990). Yunus Emre Divanı- İnceleme . Ankara : Kültür Bakanlığı Yayınları .
• Topaloğlu, B. (1995). Esmâ-i Hüsnâ. Dans B. Topaloğlu, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (Vol. 11, pp. 404-418). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Consulté le 07 22, 2022, sur
• https://islamansiklopedisi.org.tr/esma-i-husna
• Üstüner, A., Erdoğan, İ. ve Deniz, S. (2020). Karahanlı Dönemi Eserlerinde Esmȃ-i Hüsnȃnın Türkçe Karşılıkları. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi(50), pp. 23-46.
• Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük https://sozluk.gov.tr/
• TDV İslâm Ansiklopedisi https://islamansiklopedisi.org.tr/
• Kur’ân ve Meâli https://kuran.gen.tr/enam-suresi-kuran-turkce-alfabeli-arapca?x=s_main&y=s_middle&kid=4&sid=6