İlk epik Türk tiyatro oyunu Keşanlı Ali Destanı’nın kültürleraşırı yer değiştirme hareketi üzerine bir inceleme

Yıl 2022, Sayı: 30, 1272 - 1303, 21.10.2022

Gökçe Mine Olgun Nezir Temur

https://doi.org/10.29000/rumelide.1192528

Öz

Bu çalışma, Haldun Taner’in ilk epik Türk tiyatro oyunu olarak kabul edilen Keşanlı Ali Destanı (1964) adlı eserini ve eserin The Ballad of Ali of Keshan (1967/1976) başlığını taşıyan İngilizce çevirisini kültürleraşırı aktarım ve çeviri süreçleri bağlamında ele almayı amaçlamaktadır. İlk kez 1964 yılında sahnelenen oyun, geleneksel seyirlik oyunlarına kattığı yenilikçi nitelikle Türk kültür dizgesinde bir tiyatro olayıdır. Eser, Brechtçi epik tiyatro ile kurduğu ilişkinin bir sonucu olarak kültürlerarası bir karşılaşmanın ürünü ve farklı dizgelerin bireşimi olarak nitelendirilmektedir. Oyun ayrıca dilden dile çevrilerek dünyanın birçok ülkesinde sahnelenmiş, dolayısıyla bir kez daha çok yönlü bir kültürleraşırı hareketin konusu olmuştur. Çalışmada öncelikle eserin konu olduğu yer değiştirme hareketi üzerinde durulmaktadır. Keşanlı Ali Destanı’nın çoğuldizgedeki konumunu tartışmak üzere Itamar Even-Zohar’ın Çoğuldizge Kuramı’na ve kültür repertuarı kavramına başvurulmaktadır. Eser ardından, epik tiyatro türünün Türk kültür dizgesindeki ilk örneği olması dolayısıyla göstergelerarası çeviri bağlamında ele alınmaktadır. Bunun sebebi, oyunun teatral gösterge dizgeleri arasında geçen bir dönüştürme [transmutation] işlemi sonucunda inşa edilmiş olmasıdır. Çalışmanın bir sonraki aşamasında, eserin farklı dillere çeviri macerası ve Nüvit Özdoğru tarafından yapılmış olan İngilizce çevirisi, erek metne eklenmiş olan Çevirmenin Notu kapsamında irdelenmektedir. Theo Hermans’ın çeviri anlatıda Çevirmen’in Sesi kavramının bir temsili olarak ele alınan bu yan metin kapsamında yapılan betimleyici çalışma, epik tiyatronun unsurlarını Türk kültür dizgesinin imkânlarıyla yorumlayarak bünyesine katan oyunun, ardından dillerarası çeviri yoluyla bu kez farklı bir kültürde konumlanarak geçirdiği dönüşümü Çevirmen’in Sesi’nin sunduğu bildiriler dâhilinde açığa çıkarmaktadır. Bu çok aşamalı inceleme sonucunda, Keşanlı Ali Destanı’nın kültürleraşırı yer değiştirme hareketi ve çok yönlü çeviri macerası gözler önüne serilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tiyatro Çevirisi, Çoğuldizge Kuramı, Kültür Repertuarı, Göstergelerarası Çeviri, Çevirmen’in Sesi

The study of the first epic Turkish theater play titled Keşanlı Ali Destanı in the context of cultural displacement

Öz

This study aims to deal with Keşanlı Ali Destanı (1964) by Haldun Taner which is considered as the first epic Turkish theater play and its English translation titled The Ballad of Ali of Keshan (1967/1976) in the context of transcultural transfer and translation processes. The play is a theater phenomenon in the Turkish cultural system adding to traditional genres an innovative quality. The play is described as the product of an intercultural encounter and the combination of different semiotic systems as a result of its relationship with the Brechtian epic theatre. It was also translated to several languages and staged in many countries around the world, thus once again becoming the subject of a multi-faceted transcultural movement. The study primarily focuses on the transcultural movement of displacement in the context of cultural transfer. Itamar Even-Zohar’s polysystem theory and concept of cultural repertoire are considered as the theoretical account of the discussion on the position of the play in the Turkish polysystem. Secondarily, the play is handled in the context of intersemiotic translation of Roman Jakobson, as it is the first example of the epic theater genre in Turkish polysystem. The success of the play, which has already incorporated the transmutation of the elements of epic theater through intersemiotic translation, made it leap to the world stage through interlingual translation processes. The descriptive study carried out on its English translation reveals that the transformation the play has been subject to through interlingual translation, this time located in a different linguistic system, with regard to the statements enunciated by the Translator’s Voice. The multi-staged study reveals the transcultural displacement and multifaceted translation adventure of the play.

Anahtar Kelimeler

Theater Translation, Polysystem Theory, Cultural Repertoire, Intersemiotic Translation, Translator’s Voice

Kaynakça

• Anderman, G. (2008). "Drama Translation". G. S. Mona Baker (Dü.) içinde, Routledge Encyclopedia of Translation Studies (s. 92-95). London&New York: Routledge.
• Brecht, B. (2005). Tiyatro için Küçük Organon. (A. Cemal, Çev.) İstanbul: Mitos Boyut Yayınları.
• Brockett, O. G. (2000). Tiyatro Tarihi. Ankara: Dost Kitabevi.
• Candan, A. (2013). Öncü Tiyatro ya da Dijital Çağda Gösterim . İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi.
• Carlson, M. (2007). Tiyatro Teorileri Yunanlılardan Bugüne Tarihsel ve Eleştirel Bir İnceleme . Ankara: De Ki Basım Yayım.
• Even-Zohar, I. (1990). Polysystem Theory. Poetics Today, 11(1), 9-26.
• Even-Zohar, I. (1997). The Making of Culture Repertoire and The Role of Transfer. Target, 9(2), 355-363.
• Even-Zohar, I. (2008). Yazınsal Çoğuldizge İçinde Çeviri Yazının Durumu . M. Rifat içinde, Çeviri Seçkisi II (s. 125-131). İstanbul : Sel.
• Gariper, C. (2005). Haldun Taner'in Keşanlı Ali Destanı Üzerinde Bir İnceleme. İlmi Araştırmalar(20).
• Halman, T. S. (Dü.). (1976). Modern Turkish Drama An Anthology of Plays in Translation. Minneapolis&Chicago: Bibliotheca Islamica.
• Hermans, T. (1997). Çeviri Anlatıda Çevirmenin Sesi. 63-68.
• Jakobson, R. (2012). Çevirinin Dil(bilim)sel Özellikleri Üstüne. M. Rifat (Dü.) içinde, Çeviri Seçkisi II Çeviri(bilim) Nedir? İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Miyasoğlu, M. (1988). Haldun Taner. Ankara: Kultür ve Turizm Bakanlığı.
• Özdoğru, N. (1969). “Turkey: Traditional Theater,”. e. b. Quin (Dü.) içinde, The Reader’s Encyclopedia of World Drama (s. 876). New York.
• Özdoğru, N. (1969). Turkey: Traditional Theater. J. Gassner, & E. G. Quinn (Dü) içinde, The Reader's Encyclopedia of World Drama . New York .
• Stolze, R. (2013). Çeviri Kuramları Giriş. İstanbul: Değişim.
• Şener, S. (2003). Dünden Bugüne Tiyatro Düşüncesi. Ankara: Dost.
• Tahir Gürçağlar, Ş. (2016). Çevirinin ABC'si. İstanbul: Say.
• Taner, H. (1964). Keşanlı Ali Destanı. İstanbul: İzlem.
• Taner, H. (1976). The Ballad of Ali of Keshan. T. S. Halman (Dü.) içinde, Modern Turkish Drama An Anthology of Plays in Translation. Minneapolis&Chicago: Bibliotheca Islamica.
• Taner, H. (2000). Keşanlı Ali Destanı (8 b.). Ankara: Bilgi.
• Taner, H. (2015). Keşanlı Ali Destanı. İstanbul : Yapı Kredi.
• Türk Dil Kurumu Sözlükleri . (2022, Ağustos 9). sozluk.gov.tr: https://sozluk.gov.tr adresinden alındı
• Türk Dil Kurumu Sözlükleri. (2022, Ağustos 9). sozluk.gov.tr: https://sozluk.gov.tr adresinden alındı
• Yüksel, A. (1986). Haldun Taner Tiyatrosu . Ankara 1986: Bilgi.