Türkçe soyadları üzerine yapılan çalışmalara toplu bir bakış

Yıl 2022, Sayı: 30, 366 - 380, 21.10.2022

Mehmet Emin Tuğluk

https://doi.org/10.29000/rumelide.1192529

Öz

Kişinin kendisini, ailesini, kabilesini veya bağlı olduğu topluluğu belirtmek için genellikle adının önüne veya ardına kendisini, ailesini, mesleğini veya bilinen bir özelliğini belirten bir ad eklenir. Kişinin ailece bilinmesini sağlayan özel adından sonra gelen ve aile adı olarak tanımlanan soyadları, gelenek ve kültürü yansıtmanın yanı sıra kültür aktarıcısı görevi de görür. Soyadlarının kullanımı kimi toplumlarda yasalarla zorunlu kılınmıştır. Kimi toplumlarda ise bir zorunluluk olmamasına rağmen soyadları kişiler arasında isim karışıklığının önüne geçmek için kullanılmaktadır. Türkler tarih boyunca kendi adlarının yanı sıra kendilerini tanıtan aile, boy ve kabile isimlerini kullanmışlardır. Bundan dolayı Türklerin varlık gösterdikleri topraklarda soyadı görevi gören Türkçe kökenli adlara rastlamak mümkündür. Osmanlı Devleti’nde kişileri tanımlamak için soyadı yerine genellikle ya “bey, ağa, efendi” gibi unvanlar ya da kişilerin uğraştıkları meslekleri belirten adlar kullanılmıştır. Cumhuriyetin ilanından sonra ise 1934 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisinde kabul edilen Soyadı Kanunu ile herkesin bir soyadı alması ve resmî işlerde bu soyadını kullanması zorunlu hale getirilmiş, “ağa, hacı, hafız, hoca, molla, efendi, bey, beyefendi, paşa, hanım, hanımefendi, hazretleri” gibi lakap ve unvanların kullanımı kaldırılmıştır. Bu çalışmada Türkçe soyadları üzerine yapılan çalışmalar konularına göre tasnif edilmiştir. Ayrıca hem Türkiye’de hem de Türkiye dışındaki yabancı ülkelerde Türkçe soyadları üzerine yapılan çalışmalar hakkında bilgi verilmiş, Türkçe soyadları üzerine yapılan bir bibliyografya çalışmasına da yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Soyadı, Türkçe soyadı, soyadları bibliyografyası, ad bilimi

An overview of the studies on Turkish surnames

Öz

A name is usually added before or after the person's name to indicate himself/herself, his/her family, tribe or community to which he belongs. Surnames, which come after the personal name that makes the person known by the family and are defined as the family name, act as cultural transmitters as well as reflecting the tradition and culture. The use of surnames is required by law in some societies. In some societies, although it is not a necessity, surnames are used to prevent name confusion among people. Throughout history, Turks have used family, clan and tribe names to introduce themselves as well as their own names. For this reason, it is possible to come across names of Turkish origin that serve as surnames in the lands where Turks exist. In the Ottoman Empire, in order to describe people, instead of surnames, titles such as "bey, ağa, efendi" or names indicating the occupations of the people were used instead of surnames. After the proclamation of the Republic, with the Surname Law adopted in the Turkish Grand National Assembly in 1934, it became compulsory for everyone to take a surname and use this surname in official affairs. The use of nicknames and titles such as ağa (agha), hacı (pilgrim), hafız (hafiz), hoca (hodja), molla (mullah), efendi (master), bey, beyefendi (gentleman), paşa (pasha), hanımefendi (lady) and hazretleri (his nibs) have been abolished. In this study, studies on Turkish surnames were classified according to their subjects. In addition, information is given about the studies on Turkish surnames both in Turkey and in foreign countries outside of Turkey, and a bibliography on Turkish surnames is also included.

Anahtar Kelimeler

Surname, Turkish surname, bibliography of surnames, onomastic

Kaynakça

• Acaroğlu, M. T. (1987). Tarih boyunca Türkçe lâkap, ad ve soyadı alan Bulgar ünlüleri. Türk Kültürü Araştırmaları, (25), 45-89.
• Acaroğlu, M. T. (1993). Türkçe ad ve soyadı alan Sofyalı Bulgarlar. Türk Dünyası Araştırmaları, (84), 121-182.
• Acaroğlu, M. T. (1999). Bulgarların aldığı Türkçe adlar ve soyadları sözlüğü. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Acun, F. (Ed.). (2010). Atatürk ve Türk inkılâp tarihi. Siyasal Kitabevi.
• Akman, E. (2013). Osmanlı nüfus ve temettuat defterlerine göre Oycalı köyü (Araç) ve bir soy kütüğü denemesi. Gazi Kitabevi.
• Akman, E. (2014). Osmanlı nüfus defterlerine göre Kızılören ve Ahatlar köyü (Araç) soy kütüğü. Gazi Kitabevi.
• Akman, E. (2015). Osmanlı nüfus defterlerindeki sülale adlarının soyadı kanunuyla aldığı şekiller üzerine bir dil incelemesi (Kastamonu örneği). (Ed. A. Buran, E. Alkaya, F. Özek ve S. K.Yalçın), 7. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildirileri Fırat Üniversitesi 16-18- Ekim 2014 (C 1, s. 71-76) içinde.
• Atalay B. (1935). Türk büyükleri veya Türk adları. (3. Baskı). Devlet Basımevi.
• Avşar, Z. ve Kaya Emre, A. E. (2013). Cumhuriyet Türkiyesi’nin halkçılık uygulamaları: soyadı kanunu örneği. Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 8 (5), 73-90.
• Bozyiğit, A.E. (1995). Türk ad bilimi bibliyografyası (deneme). Ayyıldız Matbaası.
• Calp, M. (2017). Ağrı ilinde kullanılan soyadları üzerine dilbilimsel bir araştırma. International Journal of Education, Science and Technology, 3 (2), 55-69.
• Clark, G. ve Cummins, N. (2015), Intergenerational wealth mobility in England, 1858–2012: surnames and social mobility. The Economic Journal, 125 (582), 61-85.
• Çalık, M. K. (1989). Türk ad ve soyadı sözlüğü. Kastaş Yayınları.
• Doğaner, Y. (2003). Toplumsal alanda yapılan inkılâplar. (Ed. A. Sezer). Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi içinde (s. 234). Siyasal Kitabevi.
• Durmuş Y., Akbıyık Y., Özkaya Y. vd., (2008). Türkiye Cumhuriyeti tarihi. C 2. ATAM Yayınları.
• Gözaydın, N. (2013). Türk soyadını taşıyan Orta Avrupalılar. Türk Dili Dergisi, (40), 47-59.
• İlçev. S. (1969). Bulgar şahıs adları ve soyadları sözlüğü. Sofya.
• Jobling, M. A. (2001). In the name of the father: surnames and genetics. Trends in Genetics, 17 ( 6), 353-357.
• Kalaycı, Ü. (2018). Lübnan’da kullanılan Türkçe soyadlarındaki dil sapmaları. II. Uluslararası Multidisipliner Çalışmaları Kongresi, Adana.
• Kalaycı, Ü. (2019a). Lübnan’da Türkçe soyadları. [Yayımlanmamış doktora tezi]. Yıldırım Beyazıt Üniversitesi.
• Kalaycı, Ü. (2019b). Onomastik açıdan Lübnan’da yaşayan Girit muhacirlerinin soyadları. 5. Uluslararası Sosyal Eğitim Bilimleri Araştırma Kongresi, Bandırma.
• Kaşgarlı A. R. (2013). Geçmişten günümüze Uygur kişi adı ve soyadı. (Ed. B. Gül). Bengü Beläk. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı içinde (s. 289-304). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Kaşgarlı Mahmud (2006). Dîvânü Lügâti’t-Türk. (Çev. B. Atalay.). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kayasandık, A. (2019). Türkçe kişi adları bibliyografyası denemesi. Journal of Strategic in Social Science, 57-90.
• Keleş, D. (1996). Türk adbilimi bibliyografyası. [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Hacettepe Üniversitesi.
• Komisyon, (1991), Vei Vu Er Zu Jian Shi, (Uygurların kısa tarihi). Şinciang Halk Neşriyatı.
• Korkmaz, Z. (2007). Gramer terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Liran, E. (2006). Lee at Yâri, “Hat’sa in a sunamasa? he efekt of surname. Jurnal of Ekonomice Perspektifse, 20 (1), 175-188.
• Memmedli, Y. (1994). Eski Türkçede şahıs adları ve unvanları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 42, s. 95-110.
• Mollova, M. (1976). Şark kavimlerinden geçen bazı Bulgar ad ve soyadları. Türkiyat Mecmuası, 18, 315-330.
• Türk Dili Tedkik Cemiyeti (1934). Osmanlıcadan Türkçeye söz karşılıkları: Tarama dergisi. C.2. Devlet Matbaası.
• Ölmez, M. (2000). Dil devrimi sonrası adlarımız ve soyadlarımız. TUBA, 24 (2).117-127.
• Par, A. H. (1989). A’dan Z’ye Türk adları / ansiklopedik Türk adları ve soyadları sözlüğü. (3. Baskı). Serhat Dağıtım Yayınevi.
• Parlak Kalkan, G. (2012). Soyadlarımız: Mardin örneği. Turkish Studies, 7 (4), 2655-2674.
• Sakaoğlu, S. (2001). Türk ad bilimi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sanater, E. (1935). Soyadı kanunu ve öz Türkçe adlar. Bozkurt Matbaası.
• Şahin, İ. (2015). Adbilim. Pegem Akademi Yayıncılık.
• Şapolyo, E. B. (1935). Türk soyadı 3396 Türk adı. Köyhocası.
• Vural, M. Zeki (1935). Öz Türkçe kadın ve erkek adları soyadları. Bizim Matbaa.
• Yançev, M. (2007). Bulgarcada Türkçe kökenli soyadları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 55, 165-172.
• Yardımcı, İ. (1998). Açıklamalı ansiklopedik isim ve soyadları sözlüğü. Sinan Yayınevi.