Afyonkarahisar ağızlarında eskicil ögeler

Yıl 2022, Sayı: 31, 538 - 549, 21.12.2022

Serdar Karaoğlu Nazmi Alan

https://doi.org/10.29000/rumelide.1221913

Öz

Dil, geçmişten günümüze iç ya da dış etkenlerden dolayı sürekli değişip gelişen bir olgudur. Bu değişim, dilin ölçünlü yapısında hızlı bir şekilde gerçekleşirken o dilin ağızlarında ise daha yavaş gerçekleşmektedir. Bazen ölçünlü dilde kabul gören herhangi bir dil ögesi ağızlarda da yer edinebilmekte, ancak daha önceki ögenin yerini tamamıyla alamamaktadır. Yani dil kullanıcısı zihninde yer alan eski ögelere de konuşmasında her fırsatta yer verebilmektedir. Bu yönüyle bir dilin tarihî dönemleriyle olan bağlantısı ağızlarda daha net biçimde yer almaktadır. Aşağıdaki tümcelerde yer alan sındı ve soku (daşı) sözcükleri ölçünlü dilde olmayan ve Afyonkarahisar ağızlarında kullanılmaya devam eden eskicil ögelerdir.
(a) (…) hē ondan sōna meselā ônceden sındı denirdi şindi ne§o sosyeteleşdî ma¢asa döndü. (Uysal, 2012, s. 249)
(b) (…) meselā dibek de esas öz türkce şey§olara¢ so¢u daşı geçer bizde, dibek sōnadan meselā. (Uysal, 2012, s. 250)
Bu bağlamda, çalışmanın konusu Afyonkarahisar ağızlarında eskicil ögelerdir. Bu nedenle, çalışmanın kapsamı Afyonkarahisar merkez ve ilçe ağızlarından oluşmaktadır. Bu kapsamda, Afyonkarahisar merkez ve ilçe ağızları üzerine yapılan çalışmalar esas alınmış ve söz konusu çalışmalar taranarak veriler elde edilmiştir. Elde edilen veriler, başta Dîvânu Lugâti't-Türk olmak üzere Eski Türkçe dönemiyle ilgili sözlük ve kaynaklarından faydalanılarak karşılaştırılmıştır. Çalışmada tespit edilen sözcüklerin, edebî yazı dili olan ölçünlü Türkiye Türkçesinde olmamasına dikkat edilmiştir. Ancak Güncel Türkçe Sözlük’te yer alıp halk ağzında kullanıldığı belirtilen sözcükler çalışmaya dâhil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Afyonkarahisar ağızları, Eskicil öge

Archaic words in Afyonkarahisar region

Öz

Language is a phenomenon that constantly changes and develops from past to present due to internal or external factors. While this change takes place rapidly in the standard structure of the language, it occurs more slowly in the dialects of that language. Sometimes any language element that is accepted in the standard language can also take place in dialects, but it cannot completely replace the previous element. In other words, the language user can include the old items in his / her mind in her speech at every opportunity. In this respect, the connection of a language with its historical periods is more clearly in dialects. In this respect, looking at the examples, the words sındı and soku (daşı) are archaic words that are not in the standard language and continue to be used in Afyonkarahisar.
(a) (…) hē ondan sōna meselā ônceden sındı denirdi şindi ne§o sosyeteleşdî ma¢asa döndü. (Uysal, 2012, s. 249)
(b) (…) meselā dibek de esas öz türkce şey§olara¢ so¢u daşı geçer bizde, dibek sōnadan meselā. (Uysal, 2012, s. 250)
In this context, the subject of the study is the archaic words in Afyonkarahisar region. Therefore, the scope of the study consists of Afyonkarahisar center and district dialects. In this context, the studies on Afyonkarahisar center and district dialects were taken as basis. Data were obtained by scanning these studies. The data obtained were compared by making use of dictionaries and sources related to the Old Turkish period, especially Dîvânu Lugâti't-Türk. It has been paid attention that the words determined in the study are not in the standard Turkish, which is the literary language of writing. However, the words in the Contemporary Turkish Dictionary, which are stated to be used in the public dialect, are included in the study.

Anahtar Kelimeler

Afyonkarahisar ağızlarında eskicil ögeler, Eski Türkçe, Afyonkarahisar ağızları, Eskicil öge

Kaynakça

• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III (İndeks), İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Arat, R. R. (1999). Kutadgu Bilig I (Metin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (2010). “Moğol Fütuhatı ve Doğu - Batı Türk Yazı Dili Kavramları Üzerine”, Türkoloji Dergisi, 17 (1), 29-37.
• Ata, A. (2011). Orhun Türkçesi, (Editörler Gürer Gülsevin, Mehmet Mâhur Tulum), Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayını.
• Boz, E. (2006). Afyonkarahisar Merkez Ağzı (Dil Özellikleri - Metinler - Sözlük), Ankara: Gazi Kitabevi.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Dinar, T. (2006). “Başmakçı ve Dazkırı Ağzı”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Erdoğan, F. (2007). “Şuhut ve Yöresi Ağızları”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvânu Lügâti’t-Türk (Giriş - Metin - Çeviri - Notlar - Dizin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (2015). “Arkaik-Periferik Kavramı ve Bu Kavramın Tarihî Batı Rumeli Türkçesi Ağızlarının Tespitindeki Önemi”, The Journal of Academic Social Science Studies, 32/3, s. 1-12.
• Güncel Türkçe Sözlük, https://sozluk.gov.tr/ Erişim tarihi: 13.11.2022 vd.
• İmer, K.; Kocaman, A. ve Özsoy, A. S. (2011). Dilbilim Sözlüğü, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Korkmaz, Z. (2007). Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez, M. (2003), “Çağataycadaki Eskicil Öğeler Üzerine”, Mustafa Canpolat Armağanı, (haz. A. Ata, M. Ölmez), s. 135-142, Ankara.
• Örnekkol, F. (2006). “Emirdağ Ağzı”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özkan, İ. (2001). “Sandıklı ve Yöresi Ağız Özellikleri”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Solmaz, E. (2007). “Bolvadin, Çay ve Çobanlar Ağzı”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şenyiğit, Y. (2006). “Sultandağı Ağzı”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Uysal, B. (2012). Dinar ve Evciler Yöresi Ağzı, İzmir: Birleşik Matbaacılık Ltd. Şti.
• Vardar, B. (1980). Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yılmaz, M. (2006). “İscehisar ve İhsaniye Ağzı”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Zeybek, F. S. (2008). “Bayat Köyleri Ağzı”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Zeybek, H. (2007). “Sinanpaşa Ağzı”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Afyonkarahisar: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.