Başkurt mitolojik destanlarında hayvanlarla ilgili kelimelerin tasnifi üzerine

Yıl 2022, Sayı: 31, 550 - 584, 21.12.2022

Ayşe Aydın

https://doi.org/10.29000/rumelide.1221919

Öz

Dünya coğrafyasında büyük bir alana yayılmış olan Türk Dili, birbirlerini mukayese ettiğimizde çeşitli fonetik ve ekleşme bilgisi özellikleri bakımından morfo-fonetik denkliklerle takip edebildiğimiz şive ve lehçeleri içine alan, cihet olarak Doğu, Batı ve Kuzey; kavmî olarak Karluk, Oğuz ve Kıpçak diye adlandırılan gruplardan oluşur. Türk dilinin kuzey şive grubu içerisinde Tatar ve Kazak Türkçeleri arasında bir geçiş Türkçesi özelliği gösteren Başkurt Türkçesi de Türk dilinin modern bir şivesi olarak tarihî gelişimini; halk şarkıları, destanlar, hikâyeler gibi halk edebiyatının sözlü ürünleriyle başlatmıştır. Destanlar, Başkurt sözlü geleneğinde kobayır, yır, irtek biçimlerinde adlandırılır. Türk destan geleneğinde karşılaşılan ifadeler, Başkurt destanlarında da benzer şekilde yer almaktadır. Bir dilin söz varlığının farklı açılardan ele alınması toplumların kültürel ve sosyolojik hayatlarını gözler önüne sermek bakımından tanıtıcı nitelikte olabilir. Türk milletinin edebiyat, folklor, sosyal ve ekonomik hayatının her aşamasında hayvanların, hayvan kültürünün ayrıcalıklı bir yeri olması; bu milletin yıllardır tabiatla iç içe yaşamasının doğurduğu zengin bir kültürün doğal neticesidir. Söz varlığı çalışmalarının millet hayatındaki tanıtıcı yönü gereği, bu çalışmada mitolojik destanlar, hayvan adları ve ilgili kelimeler bakımından ele alınacak, kelimeler kavram alanlarına göre tasnif edilip isim ve fiil başlıkları altında kullanım sıklıklarıyla birlikte gerektiğinde tarihten günümüze mukayese yöntemiyle değerlendirilecektir. Yer yer ilgili madde başı, Eski Türkçe ve Anadolu Ağızları içerisinde, varsa geçirdiği anlam değişmeleri ve fonetik değişimler bakımından da dikkatlere sunulacaktır. Bu sayede, uzun yıllardır doğa ile iç içe yaşamış Türk milletinin hayvancılık kültürünü destanlar bakımından da gözler önüne sermek amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Başkurt Türkçesi, söz varlığı, hayvan, destan, kavram

About the classification of words related to animals in Başkurt mythological epics

Öz

The Turkish Language, which has spread over a large area in the world geography, includes the dialects that we can follow with morpho-phonetic equivalences in terms of various phonetic and agglutinative features when we compare each other, in terms of East, West and North; It consists of groups called Karluk, Oghuz and Kipchak. Bashkir Turkish, which shows the characteristics of a transitional Turkish between Tatar and Kazakh Turkish in the northern dialect group of the Turkish language, also reflects its historical development as a modern dialect of the Turkish language; It started with oral products of folk literature such as folk songs, epics and stories. In the Bashkir oral tradition, epics are named in the form of kobayır, yır, and irtek. The expressions encountered in the Turkish epic tradition are similarly found in the Bashkir epics. Addressing the vocabulary of a language from different perspectives can be introductory in terms of revealing the cultural and sociological lives of societies. The fact that animals and animal culture have a privileged place in every stage of the literature, folklore, social and economic life of the Turkish nation; It is the natural result of a rich culture created by this nation living together with nature for years. Due to the introductory aspect of vocabulary studies in the life of the nation, in this study, mythological epics will be discussed in terms of animal names and related words, words will be classified according to their conceptual fields and evaluated with the frequency of use under the titles of nouns and verbs, from history to the present, when necessary. In some places, the head of the article will be brought to attention in terms of the changes in meaning and phonetic changes, if any, in Old Turkish and Anatolian Dialects. In this way, it is aimed to reveal the animal husbandry culture of the Turkish nation, which has lived intertwined with nature for many years, in terms of epics.

Anahtar Kelimeler

Başkurt Türkçesi, söz varlığı, hayvan, destan, kavram

Kaynakça

• Abik, A. Deniz (2009), Kutadgu Bilig’de Hayvan Adları, Journal Of Turkısh Studıes, Türklük Bilgisi Araştırmaları Cilt 331, s.1-32.
• Akgün, Mertcan Başkurt Mitolojik Destanlarının Söz Varlığı, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yeni Türk Dili Bilim dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir, 2018.
• Aksan, Doğan (1996) “Türkçenin Söz Varlığı”, (Türk Dilinin Sözcükbilimiyle İlgili Gözlemler, Saptamalar), Ankara, Engin Yayınevi.
• Arat, R. Rahmeti (1947), Kutadgu Bilig I Metin, Türk Dil Kurumu, İstanbul.
• Arat, R. Rahmeti (1985), Kutadgu Bilig II Çeviri, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Arat, R. Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig III İndeks (Neşre hazırlayanlar: Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, İstanbul.
• Arslan, Mustafa (2017), Başkurt Türklerinin Tarihî Destanı İdigey ile Moradım, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Atalay, Besim (1985), Divanü Lugat-it- Türk Tercümesi I, Türk Dil Kurumu, Ankara.
• Atalay, Besim (1986), Divanü Lugat-it- Türk Tercümesi II, Türk Dil Kurumu, Ankara.
• Atalay, Besim (1986), Divanü Lugat-it- Türk Tercümesi II, Türk Dil Kurumu, Ankara:.
• Atalay, Besim (1986), Divanü Lugat-it- Türk Tercümesi II, Türk Dil Kurumu, Ankara:.
• Başkurt Destanları 1 “Mitolojik Destanlar”, Haz.: Ahmet Suleymanov, Gaynislam İbrahimov, Metin Ergun, Türkiye Türkçesine Aktaranlar: Metin Ergun, Gaynislam İbrahimov, Feride Aetbaeva, Mehmet Yasin Kaya, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• Caferoğlu, Ahmet (1993), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 3. Baskı, Enderun Kitabevi, İstanbul.
• Clauson, G. (1972), An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish, Oxford.
• Derleme Sözlüğü (DS), I-XII (1963-1982), Türk Dil Kurumu Yayınları: 211, Ankara.
• Doğan, Levent (2001) Türk kültüründe hayvanlar ve hayvan isimleri, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, sayı: 12, TDK yayınları, s.615-659.
• Ercilasun, Ahmet (2007), Türk Lehçeleri Grameri, Akçağ yayınları, Ankara.
• Ergun, İbrahimov (2000), Başkurt Halk Destanları, Ankara: TÜRKSOY.
• Ersoylu, Halil (2015), Türk Kültüründe Kuşlar, Ötüken Neşriyat, Mayıs, İstanbul.
• Kafesoğlu, İbrahim (1989) Türk Milli Kültürü. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Leksika (1997), Sravnite’lno-istoriçeskaya Grammatika Tyurskih Yazıko Leksika (Redaktör E.R. Tenişev), Rossiykaya Akademiya Nauk İnstitut Yazıkoznaniya, Moskova.
• Ögel, Bahaeddin (1971) Türk Mitolojisi, Türk Tarih Kurumu Basım Evi, Ankara, C.1, s.569-583.
• Öner, Mustafa (1998) Bugünkü Kıpçak Türkçesi, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özşahin, Murat (2011), Başkurt Türkçesi Söz Varlığı (Yayımlanmamış doktora tezi), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Özşahin, Murat (2017) Başkurt Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Atatürk Kültür, Dil veTarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yaman, Süveyda (2015) "“Başkurt Destanları” Hakkında (On “Bashkir Epics”)". Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 40 Aralık, s. 223-227.