Don sözü ve kök ailesi

Yıl 2022, Sayı: 31, 593 - 604, 21.12.2022

Arzu Yıkılmaz

https://doi.org/10.29000/rumelide.1222071

Öz

Dilin yapısının temelinde ses-biçim ve anlam unsurları yer alır. Buna göre, örneğin Türkçe bir sözün Türkçenin konuşulduğu farklı coğrafyalarda farklı söylenir durumda oluşunu veya türevlerinde görülen birtakım ses-biçim değişikliklerini tespit etmek, sözün kök ailesini bulmanın bir yoludur. Diğer bir yol, bir sözün kök veya türevlerinin temel, yani yazılı dilde bilinen ilk anlamından, mecazlaşmasıyla ortaya çıkan tüm anlam genişlemelerindeki söz-varlık ilişkilerini bulmaktır. Yazı tarihine bakıldığında, söz köklerine yapımlık eklerin gelmesiyle oluşan türevleşmelerin ve lehçeler arası alıntıların, sözlüklerin oluşturulmasından çok daha önce gerçekleşmiş olduğu görülür. Bu sebepten sözlüklerde bir söz kökü de, bir türev biçim de madde başı olabilmektedir. Farklı madde başlarında yer almış sözlerin birbiriyle olan ilişkilerini kurmak, kök ailesini bulmak da demektir. Bu amaçla yapılan çalışmalarda ise anlam belirleyici unsur olarak görev almaktadır. Anlamdaki aktarmalar yoluyla elde edilen “nedenli” olan eğretilemeli anlatımlar ile de bazen bütünün bir bölümü, bazen dışın içi veya tersi kastedilebilir. Bu yolla yapılan anlam aktarmaları da kök bilgiye ait anlam dallanmalarını gösterir. Bu çalışmada Türklerin hem temel hem de kültür sözlerinden biri olarak önem arz eden don sözü ve kök ailesi incelenecektir. Bu ailenin her üyesinin; kendi içinde tarihî ve çağdaş lehçelerdeki ses-biçim özellikleri, türevleri, kazandıkları tüm anlamlar üzerinden bağlantıları gösterilecektir. Bağlantıların bazen kök, bazen de türev biçimler yoluyla; bazen mecaz anlam, bazen de aktarmalı anlamlar yoluyla kurulabildiği gösterilecektir.

Anahtar Kelimeler

Köken bilgisi, kök ailesi, anlam bilgisi, ses bilgisi, biçim bilgisi

The word of don and ıts root family

Öz

On the basis of the structure of the language, there are elements of sound-form and meaning. Accordingly, for example, a Turkish word being pronounced differently in different geographies where Turkish is spoken, or detecting some phonetic-morphological changes in its derivatives is a way to find the root family of the word. Another way is to find the word-entity relations in all semantic expansions that arise with the metaphorization of the root or derivatives of a word, from the first known meaning in the written language. When we look at the history of writing, it is seen that the derivations and inter-dialectal quotations, which are formed by the addition of constructive suffixes to the root of the word, took place long before the creation of dictionaries. For this reason, a word root and a derivative form can be the head of the article in dictionaries. Establishing the relations between the words in different headings means finding the root family. The roots identified are thought to have emerged as a result of an early semantic separetion. In studies conducted for this purpose, meaning is the determining factor. In this study, don root, which is one of the basic and cultural words of Turkish, and derivative forms are included with their usage characteristics, while other root and derivative forms that can be associated with this root in forms and meaning were brought together in line with the mentioned features and evaluated as root family.

Anahtar Kelimeler

Köken bilgisi, kök ailesi, anlam bilgisi, ses bilgisi, biçim bilgisi

Kaynakça

• Arat, R. R. ve Eberhard, W. (1936). Türkische Turfantexte VII. Berlin: Akademie der Wissenschaften.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III İndeks (Haz. K. Eraslan- O. F. Sertkaya- N. Yüce). Ankara: TKAE Yayınları.
• Arat, R. R. (1991). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1992). Atabetü’l-Hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, Besim (1970). Abuşka Lügati ve Çağatay Sözlüğü. Ankara: Ayyıldız Matbaası.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Dîvânu Lugâti’t-Türk, (giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Doerfer, G. (1965). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen Band II. Franz Steiner Verlag.
• Derleme Sözlüğü (1993). C. IV. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Derleme Sözlüğü (1977). C. IX. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Clauson, G. (1972). An Eytmological Dictionary of Pre-thirteenth century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Ercilasun A. B. vd. (1991). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Eren, H. (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basım Evi.
• Gabain, A. von (2000). Eski Türkçenin Grameri. (çev. M. Akalın). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaçalin, M. (2011). Nevâyî’nin Sözleri ve Çağatayca Tanıklar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karaağaç, G. (2008). Türkçenin Verintiler Sözlüğü. İstanbul: Akçağ.
• Karaağaç, G. (2017). Türkçe Üzerine Yazılar (Haz.: A. Turan Türk). İstanbul: Akçağ.
• Kaya, Ceval (1994). Altun Yaruk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kızılözen, Cihangir (2018). Türk Dilinde T- K- Denkliği. MaviAtlas 6 (2): 262-281.
• Kubbealtı Lugatı (2008). Misalli Türkçe Sözlük İstanbul: Mas Matbaacılık
• Räsänen, M. (1969). Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der Turksprachen. Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Tekin, Ş. (1960). Maytrısimit. Ankara: Sevinç Matbaası.
• Tekin, Ş. (1993). Kuanşi İm Pusar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1988). Orhon Yazıtları. İstanbul: Simurg.
• Toparlı, R. vd. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü (1995) Cilt 2. Ankara:Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkçe Sözlük (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Wilkens, J. (2021). Eski Uygurcanın El Sözlüğü. Göttingen.
• https://www.youtube.com/watch?v=PDLhrBw-Tao (Erişim Tarihi: 12.10.2022).
• https://tr.wikipedia.org/wiki/Kabulgan (Erişim Tarihi: 18.09.2022).
• https://dumendergi.com/anadolu-kulturunde-kus-imgesi-ve-don-degistirme/ Erişim: 10.10.2022