Tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinde bazı rüzgâr terimleri üzerine inceleme

Yıl 2022, Sayı: 31, 635 - 651, 21.12.2022

Muhammed Ali İsmail Fakirullahoğlu

https://doi.org/10.29000/rumelide.1222075

Öz

Eski Türklerin tarihî dönem içinde, farklı coğrafi bölgelerde, doğayla iç içe bir yaşam tarzını benimsedikleri bilinmektedir. Eski Türklerin yerleşim yerlerinde kaşı karşıya kaldıkları önemli doğa olaylarından biri de rüzgârlardır. Türk dilinin günümüze ulaşan tarihî metinlerinde, eski Türklerin doğa olaylarıyla ilgili zengin bir söz varlığına rastlanabilmektedir. Eski Türklerin gündelik hayatında rüzgâr ve rüzgârın çeşitli niteliklerini karşılayan kelimeler de Eski Türkçe döneminden itibaren yazılı kaynaklarda tanıklanmaktadır. İlgili literatür incelendiğinde rüzgârın daha çok halk bilimi alanında yapılan ilmî çalışmalara konu olduğu görülmektedir. Diğer yandan dil bilim araştırmalarında ise rüzgâr ve rüzgâr kavram alanına ait söz varlığı üzerine yapılmış bazı önemli çalışmalar bulunmaktadır. Türk dillerinde (Eski Türkçe, Orta Türkçe) ‘rüzgâr’ kavram alanında gelişmiş bora, esin, tipi, yel vb. kelimeler günümüze ulaşarak birçok Türk yazı dillerinde ilk şekil ve anlamıyla korunup kullanılmaktadır. Bu makale kapsamında, tarihî Türk lehçelerinin zengin söz varlığı içinde başlıca rüzgâr terimlerinden bora (boran), esin, tipi, yel kelimeleri incelenmiştir. Çalışmanın amacı, ele alınan rüzgâr terimlerini tarihî-karşılaştırmalı yöntemle incelemek, ilgili terimlerin biçim, anlam ve etimolojik özelliklerini ortaya koymaktır. Çalışma esnasında, söz konusu terimlerin, tarihî ve çağdaş Türk lehçelerinde görülen şekil ve anlamları verilmiş, uğradığı değişim, dönüşüm, işlev ve kullanım alanları belirlenmiştir. Böylece, eski Türk yazıtları ve sonrası dönem Türkçesinde bu terimlerde gerek yapı ve gerekse anlam bakımından önemli ölçüde benzerlikler olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tarihî ve çağdaş Türk lehçeleri, anlam bilim, etimoloji, söz varlığı, rüzgâr

An examination on some wind terms in historical and Contemporary Turkish dialects

Öz

It is known that the ancient Turks adopted a lifestyle intertwined with nature in different geographical regions throughout the historical period. One of the important natural events that the ancient Turks faced in their settlements is the winds. In the historical texts of the Turkish language that have survived, one can encounter a rich vocabulary about the natural events of the Ancient Turks. Wind and terms related to wind in the daily life of Old Turks have also been witnessed in written sources since the Old Turkish period. When the relevant literature is examined, it is detected that the wind is mostly the subject of scientific studies in the field of folklore. On the other hand, there are some important studies on the vocabulary of the wind and wind concept field in linguistics studies. In the Turkic languages (Old Turkish, Middle Turkish) the words such as bora, esin, tipi, yel developed in the concept of 'rüzgar' (wind) have reached the present day and are used in many Turkish written languages in their original form and meaning. In this article, the main wind terms bora (boran), esin, tipi, yel are analyzed in the rich vocabulary of Historical Turkish dialects. The aim of the study is to examine the wind terms discussed with the historical-comparative method and to reveal the form, meaning and etymological features of the related terms. During the study, the shapes and meanings of these terms in historical and contemporary Turkish dialects were given, and their changes, transformations, functions and usage areas were determined. Thus, it has been identified that there are significant similarities in terms of structure and meaning in these terms in the old Turkish inscriptions and the Turkish of the later period.

Anahtar Kelimeler

Tarihî ve çağdaş Türk lehçeleri, anlam bilim, etimoloji, söz varlığı, rüzgâr

Kaynakça

• Adamović, M. (1996). Otča Borča. Central Asiatic Journal 40/2, 168-172.
• Aksan, D. (1983). Köktürkçenin Sözvarlığı Üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı- Belleten, 28-29 (1980-1981), 17-21.
• Arat, R. R. (2006). Edib Ahmet B. Mahmud Yükneki Atebetü’l-Hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III İndeks. (Hzl. K. Eraslan, O. F. Sertkaya ve N. Yüce). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Ata, A. (2019a) Ḳıṣaṣü’l-Enbiyā II (Dizin). Ankara: TDK.
• Ata, A. (2019b). Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası) Karahanlı Türkçesi (Giriş-Metin-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (1998). Nehcü’l-Feradis (Dizin). Ankara: TDK.
• Atanyýazow, S. (2004). Türkmen Diliniň Sözköki (Etimologik) Sözlügi. Aşgabat: Miras. (TkmES)
• Atalay, B. (1945). Ettuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lugat’it-Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Atalay, B. (1992). Divanü Lûgat- it- Türk Tercümesi I- III, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1999). Kâşgarlı Mahmud-Divânü Lûgât-it-Türk. Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aydarov, G. (1995). Kültegin Eskertkişi, Almatı: Ana Tili.
• Aydın, E. (2022), Eski Türklerde Gündelik Hayat, İstanbul: Kronik Kitap.
• Aydın, E. (2012), Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor), Konya: Kömen Yayınları.
• Baskakov, N.A., İnkijekova-Grekul, A. İ. (2006). Hakassko-Russkiy Slovar’. Navosibirsky-Nauka.
• Baykara, T. (1997). Türk Kültüründe İklim. Erdem, (27), 955-974.
• Bayram, B. (2019). Çuvaş Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (ÇuvTS)
• Caferoğlu, A. (1931). Abû Hayyân Kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk. İstanbul: Evkaf.
• Caferoğlu, A. (2021). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Choi, H. W. (1993). Contacts of Korean and Turkic in the Early Period. Türk Dilleri Araştırmaları (3), 73-78.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Doerfer, G. (1963). Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen I. Wiesbaden.
• Ercilasun, A. B., Akkoyunlu, Z. (2020). Kâşgarlı Mahmud-Divânü Lûgât-it-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eren, H. (2020). Eren Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü (ETDES). (Hzl. Ş. H. Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erol, H. A. (2018). Eski Türkçeden Eski Anadolu Türkçesine Anlam Değişmeleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gabain, A. V. (2003). Eski Türkçenin grameri. (çev: Mehmet Akalın), Ankara: TDK Yay.
• Grönbech, K. (1992). Kuman lehçesi sözlüğü (Codex Cumanicu'un Türkçe Sözlük Dizini) (Prof. Dr. Kemal Aytaç, Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Güngör, O. C. (2020). Derleme Sözlüğü’ne Göre Türkçede Rüzgâr Adları. TUDED 60(1), 289-329.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü, TDK Yay.
• Hamilton, J. R. (2020). Budacı İyi ve Kötü Kalpli Prens Masalının Uygurcası (Ece Korkut-İsmet Birkan, Çev.). Ankara: TDK Yayınları.
• İzbudak, V. (1936). El - İdrak Haşiyesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1978). Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t Türkȋ). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kaya, C. (2021). Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Koç, K., Ayabek B., & Vehbi B. (2003). Kazak Türkçesi Türkiye Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları. (KzkTS)
• Kononov, A. N. (1980). Grammatika Yazıka Tyurkskih Runiçeskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad: Nauka.
• Malov, S. Ye. (1951). Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pis’mennosti. Tekstı i İssledovaniya, Moskva-Leningrad: İzdatel’stvo Akademii Nauk SSSR.
• Nadalyayev V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R. & Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurskiy Slovar’. Leningrad: Nauka.
• Naskali, G. E., Duranlı, M. (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu. (AltTS)
• Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (çev. İklil Kurban). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (YUygTS)
• Orkun, H. N. (1936). Eski Türk Yazıtları I. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ögel, B. (1995). Türk mitolojisi II. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Öner, M. (2015). Kazan-Tatar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (TatTS)
• Özşahin, M. (2017). Başkurt Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (BşkTS)
• Pekacar, Ç. (2017). Orta Asya’dan Almanya’ya Esen Rüzgâr: Bora. Prof. Dr. Talât Tekin Hatıra Kitabı, Çantay: İstanbul, 867- 884.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (KumTS)
• Radloff, W. (1895). Die alttürkischen Inschriften der Mongolei. St. Petersburg.
• Ramstedt, G. J. (1949). Studies in Korean Etymology. (Mémoires de la Société Finno-Ougrienne 95), Helsinki: Suomalais- Ugrilainen Seura.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki.
• Sevortyan, E. V. (1974). Êtimologičeskiy Slovar’ Tjurkskix Jazykov (Obščetjurkskie i Mežtjurkskie osnovy na glasnye). İzdatel'stvo Nauka.
• Sevortyan, E. V. (1978). Êtimologičeskiy Slovar’ Tjurkskix Jazykov. Obščetjurkskie i Mežtjurkskie osnovy na bukvu “v” İzdatel'stvo Nauka.
• Sinor, D. (1977). An Altaic Word For Snowstorm. Studia Orientalia (47), 217-231.
• Sleptsova, P. A. (1972). Yakutsko-Russkiy Slovar. Moskva: Sovetskaya Ensklopediya. (YakRS)
• Starostin, S. A., Dybo, A. V. & Mudrak, O. A. (2003). Etymological Dictionary of the Altaic Languages. I-II-III. Leiden: Brill. (EDAL)
• Stebleva, I. V. (1965). Poeziya tyurkov VI-VIII vekov, Moskva: Nauka.
• Şçerbak, A. (1975). O soçetanii v Runiçeskih Nadpisyah. Sovetskaya Tyurkologiya 1975/6, 88-90.
• Şeyh Süleyman Efendi-i Buharî (1298). Lügat-i Çağatay ve Türkî-i Osmânî. İstanbul: Mihran Matbaası.
• Şirin, H. (2020). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tavkul, U. (2020). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (KrçMlkTS)
• TDK. (1963- 1982). Derleme Sözlüğü I- XII, Ankara: TDK Yayınları. (DS)
• TDK. (1963- 1972). Tarama Sözlüğü I-VIII. Ankara: TDK Yayınları. (TaS)
• Temiz, C. (2007). Rüzgar, Şimşek ve Yıldırım İle İlgili Türk Âdet ve İnanmaları Üzerine Bir Araştırma (Yüksek Lisans Tezi). Balıkesir Üniversitesi.
• Tekin, T. (1968). A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington-the Hague, the Netherlands: Indiana University, Mouton & Co.
• Tekin, T., Ölmez, M., Ceylan, E., Ölmez, Z. & Eker, S. (1995). Türkmence-Türkçe Sözlük. Ankara: Simurg Yayınları. (TkmTS)
• Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. Ankara: Simurg Yayınları.
• Tekin, T. (2020). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tenişev, E. R. (1997). Sravnitel’no-İstoriçeskaya Grammatika Tyurskih Yazıkov-Leksika, Moskva-Nauka.
• Tenişev, E. Rahimoviç (1968). Tuvinsko-Russkiy Slovar’. Moskva. (TuvRS)
• Thomsen, V. (1896). Inscriptions de l’Orkhon Déchiffrées. Helsingfors: Imprimerie de la Société de Littérature Finnoise.
• Toparlı, R. (1992). İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtȋn. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R. (2000). Kitâb-ı Mecmu-ı Tercümân-ı Türkȋ ve Acemȋ ve Mugalȋ. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R., Hanifi, V. ve Recep K. (2019). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları. (KıpTS)
• Tietze, A. (2002). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lügati. Birinci Cilt A-E, Simurg Yayınları.
• Tulum, M. (2011). 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uğurcan, F. Z. (2021). Güney Sibirya Türklerinin Halk Anlatılarında Dönüştürücü Bir Güç Olarak Rüzgâr. Folklor/Edebiyat, 27 (105), 69-75.
• User, H. Ş. (2012). Etimoloji önerileri: eser, yelek. Türkoloji Dergisi, 19 (1), 91-102.
• Uygur, C. V. (2019). Karakalpak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (KKlpTS)
• Ünal, O. (2020). Kül Tegin ve Bilge Kağan Yazıtları’nda Geçen otča bwrča İfadesi Üzerine. Gazi Türkiyat, (26), 127-143.
• Ünlü, S. (2012). Harezm-Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Vásáry, I. (1993). ±sXn and its Related Suffixes. Studies in Turkic Word Formation and Etymology, Journal of Turcology 1/1, 113-153.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch-Deutsch-Türkisch. Göttingen: Akademie der Wissenschaften.
• Yudahin, K. K. (2011). Kırgız Sözlüğü (çev: Abdullah Taymas). Ankara: TDK Yayınları. (KırgTS)
• Yüce, Nuri. (2014). Mukaddimetü’l-Edeb, Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası. Ankara: TDK