Codex Cumanicus’ta geçen “tint-” fiili ve ondan türeyen “tintövçi” ismi üzerine

Yıl 2022, Sayı: 31, 652 - 667, 21.12.2022

Mehmet Oğuzhan Kuşoğlu

https://doi.org/10.29000/rumelide.1222094

Öz

Kıpçak Türklerinin nüfus itibariyle önemli bir bölümü Müslümanlığı kabul etmiş, Altın Orda ve bilhassa Memluk Devletleri bünyesinde yaşamlarını sürdürerek günümüze çok sayıda Arap harfli yazma eser bırakmışlardır. Hıristiyanlığın Gregoryen mezhebini kabul eden bir grubun ise Ukrayna ve Polonya’da kendi kiliselerini kurup Kıpçak Türkçesi dinî metinlerini Ermeni harfleri ile yazıya aktardıklarını bilmekteyiz. Bu Hıristiyan kitleye ilave olarak geleneksel inançlarını sürdüren bir diğer Kıpçak kitlesinin yine Karadeniz’in kuzeyi, Doğu Avrupa ve Balkanların tarihinde, ayrıca kültürel dokusunda 11. yüzyıldan itibaren derin etkiler bıraktığını gözlemlemek mümkündür. Ancak bu kitle, diğer iki grubun aksine Hıristiyanlığı kabul ettikten sonra zaman içerisinde millî kimliklerini kaybederek bölgedeki komşu kavimlerin içerisinde asimile olmuşlardır. Onların konuştukları dil verileriyle ilgili, günümüze birtakım kişi ve yer adı, ayrıca İtalyan ve Alman yazarlar tarafından kaleme alınan Codex Cumanicus adlı eser kalabilmiştir. Misyonerlik ve ticaret amacıyla yazıldığı düşünülen bu yazma eser, aynı zamanda tarihteki Latin harfli ilk Türkçe metin olma özelliğine sahiptir. Bölgedeki Kuman Türklerinin diline ait çok sayıda fiil, bilmece ve gramer kuralını ihtiva eden, aynı zamanda Hıristiyanlığa ait ilahilerin Kumanca tercümesini paylaşan bu eserde geçen birçok kelime, yazarlarının Türkçeyi sonradan öğrenmeleri nedeniyle yazım yanlışları içermektedir. Metnimizin Almanca codex olarak da bilinen ikinci bölümünde yer alan “tint-” fiili ve ondan türeyen “tintövçi” ismi, bu eserde yalnızca birer defa yer almıştır. “araştırmak, incelemek” manasına gelen “tint-” fiiline, sadece Codex Cumanicus’ta tesadüf edilmesi, ancak diğer tarihî Kıpçak Türkçesi metinlerinin hiçbirinde rastlanmaması oldukça ilginçtir. Ancak daha ilginç olan durum, bu fiilin modern Kıpçak Türk lehçelerinin tamamında var olmasıdır.

Anahtar Kelimeler

Codex Cumanicus, Kuman Türkleri, tint-, tintövçi

On the verb "tint-" in Codex Cumanicus and the derived name “tintövçi”

Öz

A significant part of the Kipchak Turks converted to Islam, and they continued their lives in the Golden Horde and especially in the Mamluk States, and left a large number of manuscripts with Arabic letters. We know that a group that accepted the Gregorian sect of Christianity established their own churches in Ukraine and Poland and transcribed Kipchak Turkish religious texts in Armenian letters. In addition to this Christian group, it is possible to observe that another Kipchak group, who maintains their traditional beliefs, has left deep effects on the history of the northern Black Sea, Eastern Europe and the Balkans, as well as on the cultural texture since the 11th century. However, unlike the other two groups, after accepting Christianity, they lost their national identity over time and assimilated into the neighboring tribes in the region. A number of names of people and places, as well as Codex Cumanicus, written by Italian and German authors, have survived to this day regarding the language data they spoke. This manuscript, which is thought to have been written for missionary and commercial purposes, also has the feature of being the first Turkish text with Latin letters in history. Many words in this work, which contains many verbs, riddles and grammatical rules of the language of the Cuman Turks in the region, and also shares the Cuman translation of the Christian hymns, contain spelling mistakes due to the fact that the authors learned Turkish later. The verb “tint-” and the derived noun “tintövçi” in the second part of our text, also known as the German codex, appear only once in this work. It is quite interesting that the verb "tint-", which means "to investigate, to examine", is encountered only in Codex Cumanicus, but not in any of the other historical Kipchak Turkish texts. But what is more interesting is that this verb exists in all modern Kipchak Turkic dialects.

Anahtar Kelimeler

Codex Cumanicus, Kuman Türkleri, tint-, tintövçi

Kaynakça

• Akalın, M. (1988). Tarihî Türk Şiveleri. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü: 73, Seri: IV-Sayı: A. 21, Ankara.
• Altınkaynak, E. (2006). Gregoryan Kıpçak Dil Yadigârları. İstanbul: IQ Kültür-Sanat Yayıncılık.
• Arat, R. R. (2006). Yusuf Has Hacib Kutadgu Bilig. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Argunşah, M., Güner, G. (2015). Codex Cumanicus. Ankara: Kesit Yayınları.
• Atalay, B. (1945). Ettuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lugat-it-Türkiyye. İstanbul: T.D.K. C. II. 21.
• Atalay, B. (1999). Divanü Lûgat-it Türk. (4. Baskı). Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Ayverdi, İ. (2006). Kubbealtı Lugatı-Misalli Büyük Türkçe Sözlük I-II-III. Redaksiyon-Etimoloji: Prof. Dr. Ahmet Topaloğlu, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı,
• Baskakov, N. A. (1958). Qarakalpaqşa-Rusşa Sözlik. Moskva: Şet Til Häm Milliy Sözlikler Mämleket Baspası.
• Baskakov, N. A. (1963). Nogaysko-Russkiy Slovar’. Moskva: Gosudarstvennoe İzdatel’stvo İnostrannıh i Natsional’nıh Slovarey.
• Baskakov, N. A., Zajaczkowski, A., Szapszal, S. M., (1974). Slownik Karaimsko-Rosyjsko-Polski. Moskva: Wydawnictwo “Russkij Jazyk”.
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 260.
• Chirli, N. (2205). Algış Bitigi-Ermeni Kıpçakça Dualar Kitabı. Haarlem, Netherlands: Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkezi.
• Coşkun, V. (2000). Özbek Türkçesi Grameri. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 752.
• Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University. XLVIII.
• Csáki, E. (2006). Middle Mongolian Loan Words in Volga Kipchak Languages. Wiesbaden: Harrowitz Verlag.
• Çağatay, S. (1950). Türk Lehçeleri Örnekleri-VIII. Yüzyıldan XVIII. Yüzyıla Kadar Yazı Dili. Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayımları No: 62, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Çağatay, S. (1972). Türk Lehçeleri Örnekleri II. Ankara: Ankara Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları: 214, Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Dilçin, C. (2013). Tarama Sözlüğü. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 503.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Ergin, M. (2009). Orhun Abideleri. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Gabain, A. von (2003). Eski Türkçenin Grameri. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gabain, A. von (1988). Codex Cumanicus’un Dili. Tarihî Türk Şiveleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları: 73, Seri: IV-Sayı: A. 21, s. 67-109.
• Ganiyev, F., Ahmet’hanov, R., Açıkgöz, H. (1997). Tatarca Türkçe Sözlük. Kazan-Moskova: İnsan Neşriyatı.
• Grönbech, K. (1992). Kuman Lehçesi Sözlüğü (Codex Cumanicus’un Türkçe Sözlük Dizini) (Çeviren: Kemal Aytaç). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 911.
• Gündüz, T. (2001). Kars. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi, s. 515-518.
• Güner, G. (2013). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: Kesit Yayınları.
• Güner, G. (2017). “Codex Cumanicus’ta Moğolca Alıntı Kelimeler Üzerine Yeni Bir Yaklaşım”. Gazi Türkiyat, Bahar, 2017/20: 9-24.
• Husamitdinova, F. G., Muhtarova, A. M. (2017). Başkirsko-Russkiy Russko-Başkirskiy Slovar’. Ufa: Rossiyskaya Akademiya Nauk Ufimskiy Nauçnıy Tsentr İnstitut İstorii, Yazıka i Literaturı.
• Kafesoğlu, İ. (1983). Türk Millî Kültürü. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Karamanlıoğlu, A.F. (1994). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 579, İnceleyen: Prof. Dr. Zeynep Korkmaz.
• Kâşgarlı Mahmûd Divânu Lûgati’t-Türk. (2005). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Kazak Tilining Sözdigi. (1999). Almatı: Dayk Press Baspası, Körkemdew.
• Kırgız Tilinin Tüşündürmö Sözdügü. (1969). Kırgız SSR İlimler Akademiyası Til Jana Adabiyat İnstitutu. Frunze: Mektep Basması.
• Kırzıoğlu, F. (1992). Yukarı-Kür ve Çoruk Boylarında Kıpçaklar. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları: VII. Dizi-Sayı: 121.
• Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük. Çeviren: Günay Karaağaç. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları: 829/2.
• Muzafarov, R., Muzafarov, N. (2018). Kırım Tatar Türkçesi Türkiye Türkçesi Rusça Sözlük. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 1256.
• Nadelyayev, V.M., Nasilov, D.M., Tenişev, E.R., Şçerbak, A.M. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’, Leningrad.
• Nadjip, E. N. (1968). Uygursko-Russkiy Slovar’. Pod redaktsiey T. R. Rahimova. Moskva: İzdatel’stvo Sovetskaya Entsiklopediya.
• Nişanyan, S. (2012). Sözlerin Soyağacı-Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü. İstanbul: Everest Yayınları.
• Oraltay, H., Yüce, N., Pınar, S. (1984). Kazak Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Özyetgin, M. (2001). Ebu Hayyan-Kitabü’l-İdrak li Lisani’l-Etrak-Fiil: Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi. Ankara: Köksav.
• Pekacar, Ç. (2011). Kumuk Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Pekacar, Ç., Türk, A. T., Yıldızlı, M. E. (2014). Codex Cumanicus ve Kumuk Türkçesinin Söz Varlığı: Fiiller, VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Bildiri Kitabı II, Yayına hazırlayanlar: Prof. Dr. Mustafa Özkan, Doç. Dr. Enfel Doğan, s. 293-307.
• Poppe, N. (1962). “Die Mongolische Lehnwörter im Komanischen”. Németh Armağanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, s. 331-340.
• Subaşı, Ö. (2012). Codex Cumanicus ile Kırgız Türkçesinin Söz Varlığı Bakımından Karşılaştırılması. Tez danışmanı: Yrd. Doç. Dr. Akartürk Karahan. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Niğde: Niğde Üniversitesi.
• Şçerbak, A. (1986). “Tyurkso-Mongolskiye Yazıkovye Svyazi”. Voprosı Yazıkoznaniya, S. 4, s. 47-60. [Türkçe çeviri: Leyla BABATÜRK (2011). “Türk-Moğol Dil İlişkileri”. Kırgızistan Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 25, s. 9-32].
• Taşağıl, A. (2004). Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları (M.Ö. III-M.S. X. Asır), Ankara: Ankara Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları: VII. Dizi-Sayı 206, Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Tavkul, U. (2000). Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 770.
• Tavkul, U. (2003). Codex Cumanicus ve Karaçay-Malkar Türkçesi. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi (15), Bahar 2003, ss. 45-81, İstanbul.
• Tekin, T., Ölmez, M. (1999). Türk Dilleri Giriş. İstanbul: Simurg.
• Toparlı, R. Vural, H. ve Karaatlı, R. (2003). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü. (1993). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 211/10.
• Uygur, C. V. (1996). “Türkçede Fiilden İsim Yapan-Iv, -Av Eki”. PAÜ Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı: 1, s. 12-13.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Yudahin, K.K. (1998). Kırgız Sözlüğü. (Çeviren: Abdullah Taymas). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları: 121.
• Yusuf, B., Tulum, M. M. (1994). Özbekistan Türkçesi-Türkiye Türkçesi Türkiye Türkçesi-Özbekistan Türkçesi Sözlük. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.