Tarihî Kıpçak Türkçesinde biliş fiilleri üzerine inceleme

Yıl 2023, Sayı: 33, 358 - 383, 26.04.2023

Muhammed Ali İsmail Fakirullahoğlu

https://doi.org/10.29000/rumelide.1285300

Öz

Dilin zihinsel süreçlerle ilişkisi, psikoloji, nörobilim gibi çeşitli disiplinlerin yanı sıra son yıllarda dil bilimin de üzerinde durduğu ve çeşitli şekillerde açıklama getirdiği bir kavram olmuştur. İnsanın zihinsel faaliyetlerinin anlamlandırılmasında, düşünce süreçlerinin dışa vurulmasında dil temel araçtır. Bilişsel dil bilimde, zihinsel süreçleri (algı, biliş, duygu) bildiren fiiller için mental fiiller terimi kullanılmaktadır. Literatürde genellikle mental fiiller, (1) algılama (duyu) fiilleri (2) biliş (idrak) fiilleri ve (3) duygu fiilleri olmak üzere üç sınıfa ayrılmaktadır. Biliş fiilleri, mental fiillerin alt grubunda yer alarak “anlamak”, “bilmek”, “düşünmek”, “unutmak”, “hatırlamak”, “öğrenmek”, “problem çözmek”, “karar vermek” gibi zihinsel olarak yapılan düşünce süreçlerini ifade eder. Bu çalışmada, tarihî Kıpçak Türkçesi söz varlığındaki biliş fiilleri üzerinde durulmuştur. Yapılan çalışmada, tarihî Kıpçak Türkçesi söz varlığının kapsamlı şekilde ele alındığı Kıpçak Türkçesi Sözlüğü’nün ve diğer tarihî dönem eserlerinin taranmasıyla (47) biliş fiili tespit edilmiştir. İncelemeye konu olan bu fiiller, ayrıntılı şekilde semantik sınıflandırmaya tabi tutulmuştur. Tarihî-karşılaştırmalı yöntemle ele alınan biliş fiillerinin yapı, anlam ve köken özellikleri ortaya konulmuştur. Böylelikle, Kıpçak toplumunun düşünce ve zihin dünyasını yansıtan biliş fiillerinin Eski Türkçe döneminden itibaren korunarak önemli bir söz varlığını teşkil ettiği görülmüştür. Kıpçak Türkçesi biliş fiilleri, Eski Türkçenin izinde Karahanlı, Harezm, Çağatay Türkçesiyle karşılaştırılarak bu zengin söz varlığı ortaya konulmuştur. Bu bağlamda, zihinsel süreçle ilişkili olarak geçmişten günümüze Türk topluluklarının sahip oldukları ortak zihin dünyası, tarihî Kıpçak metinlerinden hareketle gözler önüne serilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tarihî Kıpçak Türkçesi, mental fiiller, biliş fiilleri, semantik sınıflama, köken bilgisi

Kaynakça

• Acar, E. (2019). Codex Cumanicus’ta Bulunan Mental Fiillerin Günümüz Anadolu Ağızlarındaki Kullanımları Üzerine. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8(3), 1276-1292.
• Alan, İ., Özeren M. (2018). Kırgız Türkçesinde Mental Fiiller. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, (61), 203-224.
• Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III İndeks. (Hzl. K. Eraslan, O. F. Sertkaya ve N. Yüce). İstanbul: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Arat, R. R. (2006). Edib Ahmet B. Mahmud Yükneki Atebetü’l-Hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1999). Kâşgarlı Mahmud-Divânü Lûgât-it-Türk. Dizin, Ankara: TDK Yay. (DLT)
• Atalay, B. (1945). Et-Tuhfetü’z-Zekiyye Fi’l-Lûgati’t-Türkiyye. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları. (TZ)
• Aydın, E. (2021).Orhon Yazıtları (Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor). İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Adın, E. (2022). Eski Türklerde Gündelik Hayat. İstanbul: Kronik Kitap.
• Berta, Á. (1996). Deverbale Wortbildung im Mittelkiptschakisch-Türkischen. Wiesbaden.
• Bilgin Aksoy, G. (2021). Azerbaycan Türkçesinde Mental Fiiller. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• Bilgin Aksoy, G. (2022). Azerbaycan Türkçesindeki Biliş Fiilleri İçin Bir Sınıflandırma Önerisi. Uluslararası Beşerî Bilimler ve Eğitim Dergisi. 8(17), 53-73.
• Biber, D. vd. (2007). Grammar of Spoken and Written English. London: Longman.
• Caferoğlu, A. (1931). Abû Hayyân, Kitâb al-Idrâk li-lisân al-Atrâk. İstanbul: Evkaf Matbaası. (Kİ)
• Caferoğlu, A. (2021). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yay. (EUTS)
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press. (EDPT)
• Croft, W. (1993). Case Marking and The Semantics of Mental Verbs. Semantics and The Lexicon, Ed. J. Pustejovsky, Dordrecht: Kluwer Academic Publisher, 55-72.
• Çiçek, S. E. (2015). Kıpçak Sözlüklerindeki Moğolca Unsurlar. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. LXIII/1: 49-98.
• Dibo, A. V. (2003). Êtimologičeskiy slovar’ Tjurkskix Jazykov. Obščetjurkskie i Mežtjurkskie Leksičeskije Osnavı Na Bukvy “l”, “m”, “n”, “p”, “s”. Rossijskaya Akademiya Nauk İnstitut Yazıkoznaniya. (ESTY VII)
• Doğan, L., Erdin, C. (2021). Gagauz Türkçesinde Mental Fiiller. International Journal of Languages’ Education and Teaching, 9(2), 191-221.
• Ercilasun, A. B., Akkoyunlu, Z. (2020). Kâşgarlı Mahmud-Divânü Lûgât-it-Türk (Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation. A Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden: Otto Harrasowitz Verlag. (OTWF II)
• Erdem, M. (2004). Türkmen Türkçesinde Mental Fiillerin İsteme Göre Anlam Değişmeleri, V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I (20-26 Eylül 2004), Ankara: TDK Yayınları, 939-949.
• Eren, H. (2020). Eren Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü (ETDES). (Hzl. Ş. H. Akalın). Ankara : Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Lessing, F. D. (2003). Moğolca-Türkçe Sözlük. (çev. Günay Karaağaç). Ankara: TDK Yayınları. (MTS I-II)
• Gabain, A. V. (1979). Codex Cumanicus’un Dili, Tarihî Türk Şiveleri, (Çeviren ve Hazırlayan: Mehmet Akalın), Sevinç Matbaası, Ankara, s. 73-118.
• Gabain, A. V. (2003). Eski Türkçenin Grameri (çev. Mehmet Akalın). Ankara: TDK Yay.
• Garkavets, A. (2018). Kıpçakskiy Slovar Po Armyanopismennım Pamyatnikam XVI-XVII Vekov. Almatı.
• García-Miguel, M. J., Albertuz, F. J. (2005). Verbs, Semantic Classes And Semantic Roles İn The ADESSE Project. Facultade de filoloxía e tradución university of vigo.
• Grønbech, K. (1942). Komanisches Wörterbuch, Türkischer Wortindex zu Codex Cumanicus, Kopenhagen.
• Grønbech, K. (1992). Kuman lehçesi sözlüğü (Codex Cumanicus'un Türkçe Sözlük Dizini) (Prof. Dr. Kemal Aytaç, Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. (CC)
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güner, G. (2020). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Güngördü, E. (2015). gocun- / kocun- Fiilinin Kökeni. Dil Araştırmaları, 9(17), 215-221.
• Hacıeminoğlu, N. (1991). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Halliday, M. A. K. (2014). Halliday’s Introduction to Functional Grammar, London and NewYork: Routledge.
• Hirik, E. (2018). Türkiye Türkçesinde Mental Fiiller. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• İzbudak, V. (1936). El-İdrâk Haşiyesi. İstanbul: TDK Yayınları. (İH)
• Kaçalin, M. S. (2006). Dedem Korkut’un Kazan Beg Oğuz-nâmesi. İstanbul: Kitabevi.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1989). Seyf-i Sarâyî Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t-Türkî). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (GT)
• Karamanlıoğlu, A. F. (1994). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Kaya, C. (2021). Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (AY)
• Knüppel, M. (2009). Noch Einmal zu den mongolischen Lehnwörtern im Komanisc¬hen, Turcica, (41), 353-361.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
• Kuliev, G. K. (1998). Semantika glagola v tyukskih yazıkah. ELM.
• Levitskaya, L. S. (1989). Êtimologičeskiy slovar’ Tjurkskix jazykov. Obščetjurkskie i mežtjurkskie osnovy na bukvy “dž”, “ž”, “j”. Akademiya Nauk SSSR İnstitut Yazıkoznaniya. (ESTY IV)
• Müller, F. W. K. (1908): Uigurica I, ABAW, Berlin.
• Müller, F. W. K. (1911): Uigurica II, ABAW, Berlin.
• Müller, F. W. K. (1922): Uigurica III, ABAW, Berlin.
• Nadelyayev, V. M. vd. (1969). Drevnetyurskiy Slovar. Leningrad. (DTS)
• Ölmez, M. (1991). Altun Yaruk III. Kitap (5. Bölüm). Ankara: Odak Ofset.
• Özkan, A. (1994). Kitâb-ı Mukaddime-i Ebu’l-Leysi’s-Semerkandî. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). (MS)
• Özyetgin, A. M. (2001). Ebu Hayyan Kitabul İdrak li Lisanil Etrak Fiil Tarihi Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi. Sema Barutcu Özönder (Ed.). Ankara: KÖKSAV.
• Poppe, N. (1962), Die mongolischen Lehnwörter im Komanischen, Németh Arma¬ğanı. Yayınlayan: JÁNOS Eckmann, Agâh Sırrı Levend, Mecdut Mansuroğlu, Ankara: TDK Yayınları: 331-340.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki. (VEWT)
• Seçkin, K. (2019). Eski Türkçede Mental Fiiller. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• Sevortyan, E. V. (1974). Êtimologičeskiy Slovar’ Tjurkskix Jazykov Obščetjurkskie i Mežtjurkskie osnovy na glasnye. İzdatel'stvo Nauka. (ESTY I)
• Sevortyan, E. V. (1978). Êtimologičeskiy Slovar’ Tjurkskix Jazykov. Obščetjurkskie i Mežtjurkskie osnovy na bukvu “v” İzdatel'stvo Nauka. (ESTY II)
• Sevortyan, E. V. (1980). Êtimologičeskiy slovar’ Tjurkskix jazykov. Obščetjurkskie i mežtjurkskie osnovy na bukvy “v”, “g” i “d”. İzdatel'stvo Nauka. (ESTY III)
• Şahin, S. (2012a). Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• Şahin, S. (2012b). Mental Fiil Kavramı ve Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1(4),45-62.
• Şçerbak, A. (2019). Eski Dönem Türk-Moğol Dil İlişkileri. (çev. Rysbek Alimov). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şirin, R. (1989). Kitâb fî Riyâzâti’l-Hayl, Kitâ fî ‘ilmi’n-Nüşşâb. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). (İN)
• Şirin, H. (2020). Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK. (1963- 1982). Derleme Sözlüğü I- XII, Ankara: TDK Yayınları. (DS)
• TDK. (1963- 1972). Tarama Sözlüğü I-VIII. Ankara: TDK Yayınları. (TaS)
• Tekin, Ş. (2015). İştikakçının Köşesi: Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler. İstanbul: Simurg Yayınları.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Tekin, T., Ölmez. M. (2003). Türk Dilleri. İstanbul: Yıldız Dil ve Edebiyat.
• Tekin, T. (2020). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tezcan, S. (1970). Das Uigurische Insadi Sūtra. Berliner Turfantexte III, Berlin)
• Toparlı, R. vd. (1999). El-Kavânînü'l-Külliye Li-Zabti'l-Lügati t-Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (KK)
• Toparlı, R. vd. (2000). Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (TA)
• Toparlı, R. (2003). Ed-Dürretü'l-Mudiyye Fi'l-Lügati't-Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (DM)
• Toparlı, R. vd. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları. (KTS)
• Toparlı, R. (2017). İrşâdü'l-Mülûk Ves-Selâtîn. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. (İM)
• Türk, V. (2006). Türkçede Ö- , Ög, Ögür, Ögren-, Ögret- Kelimeleri. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları. (4), 5-16.
• Uğurlu, M. (1987). Münyetü'l-Guzât. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. (MG)
• Ünlü, S. (2012). Harezm-Altınordu Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch-Deutsch-Türkisch. Göttingen: Akademie der Wissenschaften.
• Yaylagül, Ö. (2005). Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fiiller. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2 (1), 17-51.
• Yıldırım, F. (2017). Irk Bitig ve Orhon Yazılı Metinlerin Dili. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yıldız, H. (2016), Eski Uygurcada mental fiiller. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• Zajaczkowski, A. (1954). Vocabulaire Arabe-Kiptchak de l'époque de l'État Mamelouk Bulgat Al-Mushtaq Fi Lugat-at-Turk Wa-l-Qıfcaq II-éme Partie - Le verbe. Warszawa: Panstwowe Wydawnistwo Naukowe. (BM)