أبو العيناء: أديب بارع في المدح والهجاء

Yıl 2023, Sayı: 33, 1035 - 1056, 26.04.2023

Muhammed Faruk Çakır

https://doi.org/10.29000/rumelide.1285362

Öz

أبو العيناء من أبرز الشخصيات في تاريخ الفكاهة العربية، فهو أديب ظريف ضرير تَتلمَذ على أعلام اللغة العربية في عصره مثل الأصمعي وأبي زيد الأنصاري. وذاع صيتُه في الأوساط الأدبية بعدما صار نديما للخليفة المتوكل على الله. إنّ الشخصية الأدبية لأبي العيناء ذات جوانب متعدّدة؛ فهو أديب وشاعر وراوِية أخبار، ولكن أهمّ ما يميّزه هو ظرفه ومزاحه بلا منازع. فله نوادر مضحكة وأجوبة مُسكتة حفلت بها كتب الأدب العربي، حيث خلّف وراءه مجموعة غنية من النوادر والنكت التي مازالت تُضحك قرّائها. ولم يقتصر أثر أبي العيناء على عصره، بل امتدَّ إلى ما تلاه من عصور. ثمة موضوعان رئيسان في نوادره وهما المدح والهجاء؛ فمن يقرأ نوادره يلاحظ أن معظمها تندرج تحت هذين الموضوعين؛ فلذا سيشكّل المدح والهجاء عند أبي العيناء محور بحثنا هذا. ولا شك أنه كان مدّاحًا بارعًا، وهجّاءً لاذعًا، يخاف من لسانه الصديق والعدوّ. وقد نال بفضل مدائحه مراتب عالية، كما حصل على جوائز ثمينة بينما أفحم خصومه بسهام الهجاء المفجعة. ومما يثير الباحث في مادة أبي العيناء المجموعة في مختلف المصادر براعته في اقتناص التعبير القرآني لتشكيل الجملة المزاحية. ولسوف تعرض هذه الصحائف صورة أبي العيناء الأدبية، لاسيما في سياق موضوعَي المدح والهجاء وستركّز على الدوافع الرئيسة التي جعلته مدّاحا وهجّاء. ومن خلال أمثلة غنية، ستتبدّى لنا سعة ثقافته اللغوية، وقوة حافظته، وسرعة بَديهته وانعكاسات كل تلك المزايا على براعته في المدح والهجاء.

Anahtar Kelimeler

الهجاء, المدح, المزاح, الأدب العربي, أبو العيناء

Kaynakça

• Âbî, Ebû Sa‘d Mansûr b. el-Hüseyin (2004). Nesrü’d-dürr fi’l-muhâdarât. Thk. Hâlid Abdülgani Mahfûz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye.
• Bağdâdî, el-Hatîb (2002). Târîhü Bağdâd. Thk. Beşşâr ‘Avvâd. b.y. Dâru’l-Garbi’-İslâmî.
• Çakır, M. F. (2018). Abbâsî Sarayının Hazırcevap Nedîmi: Ebü’l-‘Aynâ: Hayatı-Mizahçılığı-Nükteleri. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi) Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
• Ebû Süveylim, Enver (1990). Ebü’l-‘Aynâ. Ammân: Dâru ‘Ammâr.
• Ensârî el-Husrî, Ebû İshâk İbrâhim b. Ali (1987). Cem‘ül-cevâhir fi’l-mülah ve’n-nevâdir. Thk. Ali Muhammed el-Becâvî. Beyrut: Dâru’l-Cîl.
• Hamevî, Yâkût (1993). Mu‘cemü’l-üdebâ. Thk. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî.
• Husrî, Ebû İshak İbrâhim b. Ali (ts.). Zehrü’l-âdâb ve semerü’l-elbâb. Beyrut: Dâru’l-Cîl.
• İbhîşî, Şihâbüddîn (1998). el-Müstetraf fî külli fennin müstetraf. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb.
• İbn ‘Abdürabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn. (ts.). el‘İkdü’l-ferîd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
• İbn Ebû ‘Avn, İbrâhim b. Muhammed b. Ahmed (1996). el-Ecvibetü’l-müskite. Thk. Mey Ahmed Yûsuf. Kahire: ‘Ayn li’d-Dirâsât ve’l-Buhûsi’l-İnsâniyye ve’l-İctimâ‘iyye.
• İbn Ebü’l-İsba‘, Abdülazîm b. el-Vâhid b. Zâfir (ts). Tahrîrü’t-tahbîr fî sınâ‘ati’ş-şi‘r ve’n-nesr. Thk. Muhammed Şeref Hafnî. el-Cumhûriyyetü’l-‘Arabiyyetü’l-Müttehide: el-Meclisü’l-A‘lâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn (1994). Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâü ebnâi’z-zamân. Thk. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâru Sâdır.
• İbn Hamdûn, Ebü’l-Me‘âlî Muhammed b. el-Hasen (1996). et-Tezkiretü’l-Hamdûniyye. Beyrut: Dâru Sâdır.
• İbnü’l-Cevzî, Cemâlüddîn Ebü’l-Ferec (1992). el-Muntazam fî târîhi’l-ümem ve’l-mülûk. Thk. Muhammed Abdülkadir ‘Atâ - Mustafa Abdülkâdir ‘Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye
• İbnü’l-Hatîb, Kâsım el-Emâsî, (2002). Ravdü’l-’ahyâr el-müntehab min rebî‘i’l-ebrâr. Halep: Dâru’l-Kalemi’l-‘Arabî.
• İbnü’l-Mu‘tez, Abdullah b. Muhammed (ts.). Tabakâtüş-şu‘arâ. Thk. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif.
• İbnü’n-Nedim (1997). el-Fihrist. Thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife.
• İsfehânî, Râgıb (1999). Muhâdarâtü’l-üdebâ ve mühâverâtü’ş-şu‘arâ ve’l-bülegâ. Beyrut: Şeriketü Dâri’l-Erkam b. Ebî’l-Erkam.
• Kâlî, Ebû Ali İsmâil b. el-Kâsım (1926). el-Emâlî = Şüzûru’l-emâlî = en-Nevâdir Thk. Muhammed Abdülcevâd el-Asma‘î. Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Ali (ts). Subhu’l-a‘şâ fî sınâ‘ati’l-inşâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
• Kavvâl, Antuvan (1994). Dîvânu Ebi’l-‘Aynâ ve nevâdiruh. Beyrut: Dâru Sâdır
• Kırkpınar, M., (2006). Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA). el-Mütevekkil Alellah Ca’fer b. Muhammed, (Cilt 32, ss. 212-214) İstanbul.
• Nüveyrî, Şihâbüddîn Ahmed b. Abdülvehhâb (2002). Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. Kahire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye.
• Rakîk el-Kayrevânî, Ebû İshak İbrâhim b. el-Kâsım (ts.). Kutbü’s-sürûr fî evsâfi’l-enbize ve’l-humûr. Thk. Ahmed el-Cündî. Dımaşk: Menşûratu Mecma‘i’l-Lügati’l-‘Arabiyye.
• Safedî, Salâhüddîn Halil b. Aybek (2000). el-Vâfî bi’l-vefeyât. Thk. Ahmed el-Arnavût - Türkî Mustafa. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs.
• Safedî, Salâhüddîn Halil b. Aybek (2007). Neksü’l-himyân fî nüketi’l-‘umyân. Thk. Mustafa Abdülkâdir ‘Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
• Salih, S. İ. “Ebü’l-‘Aynâ min zurefâi’l-‘asri’l-‘Abbâsî”. Mecelletü’r-Risâle. Sayı 711, Nisan 1948, 13-21.
• Şâbuştî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed (1986). ed-Diyârât. Thk. Karkîs ‘Avvâd. Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-‘Arabî.
• Taberî, İbn Cerîr (1976). Târîhü’t-Taberî. Beyrut: Dâru’t-Türâs.
• Tevhîdî, Ebû Hayyan (1992). Ahlâku’l-vezîreyn. Thk. Muhammed b. Tâvît et-Tancî. Beyrut: Dâru Sâdır.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân. (1988). el-Besâir ve’z-zehâir. Thk. Vedâd el-Kâdî. Beyrut: Dâru Sâdır.
• Vatvât, Ebû İshâk Burhâneddin Muhammed b. İbrâhim (2008). Guraru’l-hâsâisi’l-vâzıha. Thk. İbrâhim Şemsüddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
• Zemahşerî, Cârullah (1991). Rebî‘ül-ebrâr ve nusûsu’l-ahyâr. Beyrut: Müessesetü’l-A‘lemî.