Karahanlı ve Harezm Türkçesi metinlerinde boyut sıfatlarının dağılımı

Yıl 2023, Sayı: 33, 396 - 410, 26.04.2023

Şirvan Kalsın

https://doi.org/10.29000/rumelide.1285851

Öz

Tüm dillerin söz varlığında sıfatlar önemli bir yere sahiptirler. Sıfatların kullanım sıklıkları ve geçirmiş oldukları değişimler salt dilsel değil dil-kültür değişimi açısından da önemli veriler sunabilir. Bu çalışmada sıfat sınıflamalarında boyut sıfatları içinde değerlendirilen sözcüklerin Karahanlı ve Harezm Türkçesindeki karşılıkları olan ulug, bedük, kiçig, yüksek, keŋ/keŋrü/keŋe, kısga, uzun, kalın, yinçge, yuwka sıfatlarının dönem eserlerindeki sıklıkları ve kurdukları sıfat öbekleri incelenmiştir. Dönem metinlerinden tanıklanan örneklerde, boyut sıfatı olarak değerlendirilen ulug, bedük, kiçig, yüksek, keŋ, tar, kalın, uzun, kısga sözcüklerinin ölçü anlam içeriği taşımasında, Türkiye Türkçesinde olduğu gibi, nitelediği adın anlamsal içeriğinin belirleyici olduğu görülmektedir. Örneğin ulug kadgu, ulug söz, uzun umınç, bedük iş örneklerindeki sıfatlar boyut özelliklerini kaybedip imgesel bir anlam kazanmışken; ulug taş, ulug çanak, uzun ton, bedük sarāy örneklerinde ise düz anlamsal özelliklerini korumuşlardır. Karahanlı Türkçesi metinlerinde boyut sıfatlarının Harezm Türkçesine kıyasla daha fazla imgesel, soyut anlam taşıdığı görülmektedir. Bunda Karahanlı döneminin en hacimli eseri olan Kutadgu Bilig’in manzum bir eser olması etkili olmuş olabilir. Bilindiği üzere manzum formdaki metinlerde metaforlarla kurulan imgesel anlatımlar öne çıkar.

Anahtar Kelimeler

Boyut sıfatları, Karahanlı Türkçesi, Harezm Türkçesi

Kaynakça

• Aarts, J. M. G. A. (1976). Adjective-noun combinations: A model for their semantic interpretation (Yayınlanmamış doktara tezi). The University of Nijmegen, Hollanda.
• Akkök, E.A, Lee, Y. (2019). Büyük Sıfatının Türkçe Ve Korecedeki Anlamsal Görünümleri. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. S. 10. s. 5 – 23.
• Aksan, D.(2020). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim. Türk Dil Kurumu.
• Akşehirli, S. (2015). Türkçede Sıfat Dizilim Sınırlılıkları. 29. Ulusal Dilbilim Kurultayı’nda sunulan bildiri (Kocaeli Üniversitesi, 21-22 Mayıs 2015). https://www.academia.edu. Erişim tarihi: 20.03.2023.
• Arat, R. R (1959). Kutadgu Bilig II Tercüme. Türk Tarih Kurumu
• Arat, R. R. (1992). Atebetü'l-Hakayık. Türk Dil Kurumu.
• Arat, R.R. (1999). Kutadgu Bilig I Metin. Türk Dil Kurumu.
• Ata, A. (1997). Kısasü'l-Enbiyā (Peygamber Kıssaları) I Giriş Metin-Tıpkıbasım II Dizin. Türk Dil Kurumu.
• Ata, A. (1998). Nehcü'l-Ferādīs Uştmahların Açuk Yolı Cennetlerin Açık Yolu III Dizin-Sözlük. Türk Dil Kurumu.
• Ata, A. (2004). Türkçe İlk Kur'an Tercümesi (Ryland Nüshası) Karahanlı Türkçesi Giriş-Metin-Notlar-Dizin. Türk Dil Kurumu.
• Atalay, B. (1992). Divanü Lûgat-it- Türk Tercümesi I- IV Türk Dil Kurumu.
• Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin Grameri. Türk Dil Kurumu.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth- Century Turkish. Oxford At The Clarendon Press.
• Çıkrıkçı, S. Akkök, E. A. (2014). Yazınsal Metinlerde Boyut Sıfatlarının Eşdizimsel Görünümleri. Mersin University Journal of Linguistics & Literature/Mersin Üniversitesi Dil ve Edebiyat Dergisi. C.11. S.2. s.1-20.
• Elmas, N. T. (2016). Boyut Sıfatlarının Birlikte Kullanıldıkları Adlarla Sergiledikleri Görünümler: Yabancı Dil Olarak Türkçenin Öğretimine Yönelik Bir Değerlendirme. Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi.
• Ercilasun, A. B., Akkoyunlu, C. (2020). Dîvānu Lugāti't-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Türk Dil Kurumu.
• Ergin, M. (1993). Türk dilbilgisi. Türk Dil Kurumu
• Frawley, W. (1992). Linguistic semantic. Erlbaum Publishing.
• Givòn, T. (2001). Syntax. Benjamins.
• Janos, E. (yay. Tezcan, S. Zülfikar, H. ) (1995). Uştmahların Açuk Yolı Cennetlerin Açık Yolu I Metin II Tıpkıbasım. Türk Dil Kurumu.
• Johanson. L. (çev. Aslan. S.). (2004). Güney Sibirya Türkçesinde Adlar ve Sıfatlar. Bilig. Bahar. S. 29. s.1-27.
• Kaçalin, M. S. Kutadgu Bilig Metin www.kulturturizm.gov.tr
• Kalsın, Ş. (2016). Aristoteles'ten Nizamü'l-Mülk'e Siyasetnameler ve Bir Siyasetname Örneği Miftahu'l-Adl. Gazi Kitabevi.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Türk Dil Kurumu
• Toparlı, R. Argunşah, M. (2008). Mu'înü'l-Mürîd. Türk Dil Kurumu.
• Turan, D. Ü. (2012). Genel dilbilim I. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları
• Özel, S. (1978). Türkçede Önadların (Sıfatların) Tamlama İçindeki Sıraları. Türk Dili, 586, s.354-363.
• Özezen, M.N.(2006). Türkiye Türkçesinde Sıfat İşlevli Birleşimler: Dizilim, Nitelik, Nicelik, Birliktelik. Journal of Turkish Studies (Türklük Bilimi Araştırmaları) Festschrift of Orhan Okay II (Orhan Okay Armağanı II) vol 30, s. 381-405.
• Özkan, B. (2020). Türkiye Türkçesinde Ön Adlarla Adların Birliktelik Kullanımı ve Eş Dizimi –Derlem Tabanlı Bir Uygulama-. Türk Dil Kurumu.
• Özünlü, Ü.(1978). Türkçede Sıfatların Niteleme Öbeği İçindeki Sıraları. Genel Dilbilim, Şubat, 1978, s.43-47.
• Yılmaz, K. (2011). Eski Türkçede Sıfatlar. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• https://acikerisim.sakarya.edu.tr/bitstream/handle/20.500.12619/77418/T05495.pdf?sequence=1 erişim tarihi: 20.03.2023 (Tez no.: 306736).
• Yılmaz,E.https://turkoloji.cu.edu.tr/YENI%20TURK%20DILI/engin_yilmaz_turkiye_turkcesi_niteleme_sifatlari.pdf erişim tarihi: 15.03.2023
• Yüce, N. (1993). Mukaddimet'l-Edeb. Türk Dil Kurumu.
• Türk Dil Kurumu (TDK) Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr erişim tarihi: 20.01.2023.
• Türk Dil Kurumu (TDK) Derleme Sözlüğü. https://sozluk.gov.tr erişim tarihi: 20.01.2023.
• Türk Dil Kurumu (TDK) Tarama Sözlüğü. https://sozluk.gov.tr erişim tarihi: 20.01.2023.