Özbek bilmecelerinde cümle türleri

Yıl 2023, Sayı: 34, 273 - 290, 22.06.2023

Meriç Güven İsmail Bağçevan

https://doi.org/10.29000/rumelide.1316145

Öz

Bilmeceler, kökleri mitolojik düşünceye kadar uzanan; tabu ve saygı gereği ortaya çıktığı düşünülen; birbirini sınama ve eğlendirme, nesiller arası bilgi ve görgü aktarımı sağlama gibi işlevleri olan bir sözlü kültür ürünüdür. Bilmeceler oluştuğu ve yeniden üretildiği sözlü kültür ortamının ve sosyal hayatın özelliklerini taşır. Bilmeceler genellikle kısa, öz, yalın, açık ve anlaşılır bir dille oluşturulur. Bu dil özellikleri, bilmecelerin hatırlanmasını ve anlaşılmasını kolaylaştırır. Bilmecelerdeki cümle türlerinin analizi, toplumun ortak bilincinin söz dizimine yansıyan özellikleri hakkında önemli bilgiler elde edilmesine olanak sağlar. Bu araştırmada, cümle türleri alt-kategorileriyle tespit edilmiş; örneklemi oluşturan dokuz yüz elli iki (952) Özbek bilmecesindeki iki bin yedi yüz yetmiş altı (2776) cümle ile ilgili unsur doküman analizi yöntemiyle incelenmiş ve sonuçlar betimlenmiştir. Buna göre Özbek bilmecelerinde, niceliğine göre “basit tek cümle”lerin “cümle topluluk”larından; yüklemin yerine göre “düz cümle”lerin “devrik cümle”lerden; anlamına göre “olumlu cümle”lerin “olumsuz cümle”lerden ve “sorusuz cümle”lerin “sorulu cümle”lerden daha fazla sayıda yer aldığı ve yüklemin türüne göre “fiil cümlesi” ve “isim cümlesi”nin birbirine yakın sayılarda olduğu belirlenmiştir. Bu farkların önemli bir nedeni, bilmecelerin genellikle çocuklara hitap etmesidir. Cümle türleri konusunda yapılacak çalışmalarda türlerin tespitinde metin içi-dışı bağlam dikkate alınabilir. Türk lehçelerindeki farklı metin türleri incelenebilir. Konuya karşılaştırmalı ve bütüncül bir dilbilimsel bakış açısı getirilebilir.

Anahtar Kelimeler

Bilmece, Özbek bilmeceleri, Özbek Türkçesi, söz dizim, cümle türleri

Kaynakça

• Aça, M. (2006). Halk şiirinde tür ve şekil. Öcal Oğuz, M. (Ed.), Türk Halk Edebiyatı El Kitabı (s. 263-314). Grafiker Yayınları.
• Akçataş, A. (2007). Türkiye Türkçesinde yapı, işlev ve anlam ilişkileri açısından cümle grupları ve cümle türleri üzerine bir deneme-I. Belleten, 1, 7-19.
• Akdemir, G. (2019). Yeni Uygur bilmeceleri üzerine söz dizimsel bir inceleme [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Uşak Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Aktan, B. (2011). Cümle yapısı bakımından Özbek atasözleri. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 6/2, (63-176).
• Alışova Demirdağ, E. (2019). Türkiye Türkçesi ve Azerbaycan Türkçesinde birleşik cümle yapılarının karşılaştırılması. Turkish Studies, 14/2, 87-111. DOI: 10.7827/TurkishStudies.14351
• Atabay, N.; Özel, S. & Kutluk, İ. (2003). Türkiye Türkçesinin sözdizimi. Papatya Yayınları.
• Aydın, A. (2009). Cümlenin sınıflandırılmasında kullanılan olumluluk-olumsuzluk kategorisi üzerine. Journal of Turkish Studies, 4/3, 2338-2350. DOI:10.7827/TurkishStudies.784
• Banguoğlu, T. (2015). Türkçenin grameri. TDK Yayınları.
• Barak Yılmaz, B. (2008). Cümle bilgisi konusundaki terim, tanım ve tasnif farklılıklarının değerlendirilmesi [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Marmara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
• Başgöz, İ. & Tietze, A. (1999). Türk halkının bilmeceleri. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Bilgegil, K. (2009). Türkçe dil bilgisi. Salkımsöğüt Yayınları.
• Biray, N. (2003). Türkiye Türkçesi ile Kazak Türkçesindeki cümlelerin çeşitleri bakımından karşılaştırılması üzerine bir deneme. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (13), 281-307. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sutad/issue/26283/276964
• Bozkurt, F. (1995). Türkiye Türkçesi. Cem Yayınevi.
• Coşkun, M. V. (2017). Özbek Türkçesi grameri. TDK Yayınları.
• Çelebioğlu, A. & Öksüz, Y. Z. (1979). Türk bilmeceleri hazinesi. Ülker Yayınları.
• Delice, H. İ. (2007). Türkçe sözdizimi. Kitabevi Yayınları.
• Demir, T. (2006). Türkçe dilbilgisi. Kurmay Kitabevi.
• Deny, J. (2012). Türk dil bilgisi. Kabalcı Yayınevi.
• Dizdaroğlu, H. (1976) Tümce bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Duymaz, E. & Turan, A. (2006). Türkçede Anlam Bilgisi. Birleşik Kitabevi.
• Ediskun, H. (2017). Yeni Türk dil bilgisi. Remzi Kitabevi.
• Eker, S. (2011). Çağdaş Türk dili. Grafiker Yayınları.
• Elçin, Ş. (1993). Halk edebiyatına giriş. Akçağ Yayınları.
• Ergin, M. (2006). Türk dil bilgisi. Bayrak Yayınevi.
• Erkman-Akerson, F. (2008). Dile genel bir bakış. Multilingual Yayınları.
• Ertürk, H. İ. (2020). Türk gramerciliğinde cümle tasnifleri üzerine bir inceleme. Journal of Turkish Language and Literature, Volume:6, Issue:3.Summer 2020, (404-417) Doi Number: 10.20322/littera.749931
• Gencan, T. N. (2006). Dilbilgisi. Tekağaç Eylül Kitap ve Yayınevi.
• Göknel, Y. (1974). Modern Türkçe dil bilgisi. TDK Yayınları.
• Gültekin, M. (2013). Özbek atasözlerinin cümle yapısı üzerine bir inceleme. International Journal of Social Science, Volume 6, Issue 4, (483-500).
• Gültekin, M.; Koraş, H. & Kurbanova, M. (2019). Özbek Türkçesi gramer-metin-sözlük. Kesit Yayınları.
• Gümüşatam, G. (2011). Söz dizimi açısından Kıbrıs Türk atasözleri: Türkiye Türkçesindeki varyantlarla paralellikler ve sapmalar. Diyalektolog, Yaz, Sayı 2, 41-54.
• Hatipoğlu, V. (1972). Türkçenin sözdizimi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Juraev, J. (2023). XX. yüzyıl Özbek edebiyatında muamma türü. Türkoloji, (113), 26-39. DOI: 10.59358/ayt.1251992
• Karaağaç, G. (2012). Türkçenin söz dizimi. Kesit Yayınları.
• Karahan, L. (1994a). Türkçede birleşik cümle problemi. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 505, Ocak, 19-23.
• Karahan, L. (1994b). -sa/-se eki hakkında. Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, S. 516, Aralık, 471-474.
• Karahan, L. (2000). Yapı bakımından cümle sınıflandırmaları üzerine. Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, Temmuz, C. II, S. 583, 16-23.
• Karahan, L. (2013). Türkçede söz dizimi. Akçağ Yayınevi. Ankara.
• Kaya, D. (1999). Anonim halk şiiri. Akçağ Yayınevi. Ankara.
• Kerimoğlu, C. (2006). Türkiye Türkçesi ve Tatar Türkçesi arasındaki söz dizimi farklılıkları üzerine. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, VI, 2, 383-400.
• Koç, N. (1996). Yeni dilbilgisi. İnkılap Kitabevi.
• Polat, Ü. (2017). Eski Uygur Türkçesinde isim cümleleri. Çukurova Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 2 (2), 198-262. DOI: 10.32321/cutad.336993
• Özkan, M. & Sevinçli, V. (2008). Türkiye Türkçesi söz dizimi. 3F Yayınevi.
• Öztürk, R. (2016). Özbek Türkçesi el kitabı. Palet Yayınları.
• Sakaoğlu, S. (1970). Bilmecelerimiz ve dört mısradan kurulu Erzurum bilmeceleri. Araştırma Dergisi, Erzurum, 1 (1), 55-63.
• Sakaoğlu, S. (1973). Beyitlerden kurulu Erzurum bilmeceleri. Türk Kültürü, 11 (125), 274-282.
• Sakaoğlu, S. (1979). Bilmecelerde soru kayması. Türk Folklor Araştırmaları, 18 (359), 8673-8676.
• Sakaoğlu, S. (1980). Türk bilmecelerinde soru kalıplaşması ve kalıp sorular. Köz, 1 (3), 24-48.
• Sakaoğlu, S. (1982). Bilmecelerimizde doldurma kelimeler. II. Milletlerarası Türk Folklor Kongresi Bildirileri 2, 345-360.
• Sakaoğlu, S. (1983). Bilmece terimi üzerine notlar. Türk Kültürü Araştırmaları, XVII-XXI/1-2, 1973-1983, 226-243.
• Şimşek, E. (2003). Bilmeceler, Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, 3. c.. Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 222-250.
• Tekin, F. (2008). Özbek bilmeceleri. Elik Yayınları.
• Üşenmez, E. (Editör). (2016). Özbekçe-Türkçe sözlük. Türk Dünyası Vakfı.
• Yaman, E. (2000). Türkiye Türkçesi ve Özbek Türkçesinin söz dizimi bakımından karşılaştırılması. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yıldırım, H. (2020). Özbek Türkçesi. Delta Kültür Yayınevi.
• Yusupova, N. (2018). Türkçe-Özbekçe sözlük. TDK Yayınları.