Alevî–Bektâşî Menâkıbnâmelerinde “Merkez” Kavramı

Yıl 2023, Sayı: 35, 662 - 673, 21.08.2023

Serdar Gürçay

https://doi.org/10.29000/rumelide.1342157

Öz

Alevî ve Bektâşî velîlerinin hayatlarının anlatıldığı, “menâkıbnâme” olarak adlandırılan eserlerde velîler hikâyenin asıl unsuru durumundadırlar. Dervişler çeşitli sebeplerle değişik coğrafyalara gitmişler, halka hem yardım etmişler hem de inanç bilgisi sunmuşlardır. Bunun yanı sıra bir kavram olarak “merkez” geometrik olduğu kadar toplum bilimsel ve semantik anlamlarda da kullanılmaktadır. Kavram, geometrik anlamda “belirli bir yerin/düzlemin ortası” mânâsına gelirken; sosyolojik açıdan “yönetim, idare, destek, ilgi alanı” gibi alt anlamlara karşılık gelmektedir. Velîlerin sır bilgisine sahip olmaları, yardımseverlikleri, umut aşılamaları ve toplum nezdinde kazandıkları deruni saygı onlara menâkıbnâmelerin konularının merkezinde olmalarının yanı sıra toplum içerisinde merkez birey olma hüviyeti kazandırmıştır. Bu merkezîleşmiş konum menâkıbnâmelerde yer alan ritüellerde kimi zaman fiziksel boyutta tezahür etmektedir. Bizatihi dervişlerin yanı sıra ağaçlar, tören halkaları, dinî yapılar vb. unsurlar da merkez kavramına edebî-teolojik anlamda sahiptirler. Bu çalışmamızda menâkıbnâme eserlerinin taranması neticesinde elde edilen “merkez” kavramına ilişkin örnekleri ve göstergelerini gelenek çerçevesinde değerlendireceğiz. Bu yolla gelenek bağlamında insanın kendini bıraktığı a priori olarak nitelendirilebilecek bu kavramın özünü anlamlandırmaya bir kapı aralamış olacağız.

Anahtar Kelimeler

Alevî, Bektâşî, Menâkıbnâme, Merkez.

Kaynakça

• Akdemir, Ö. F., A. Onay ve diğ. (2016). Pistacia Lentiscus L. (Sakız Ağacı)’nın Etnomedikal Kullanımları Fitokimyasalları. Yalova Atatürk Bahçe Kültürleri Merkez Araştırma Enstitüsü Dergisi. c. 45.
• Anohin, A. (2006). Altay Şamanlığına Ait Materyaller. çev. Zekeriya Karadavut, Jannet Meyermenova. Konya: Kömen Yayınları.
• Âşıkpaşazâde. (1949). Tevârih–i Âl–i Osman. ed. Nihal Atsız. (Aktaran: Mehmet Eröz. 2014. Türkiye’de Alevîlik–Bektâşîlik. İstanbul: Ötüken Neşriyat).
• Bachelard, G. (1996). Ateşin Psikanalizi. çev. Aytaç Yiğit. İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
• _______. (2014). Mekânın Poetikası. 2. bs. çev. Aykut Tümertekin. İstanbul: İthaki.
• Bayat, F. (2006). Türk Mitolojisinde Dağ Kültü. Folklor / Edebiyat. c: 12. s: 46.
• Bonnefoy, Y. (2000). Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü. çev. Levent Yılmaz. c. 2. Ankara: Dost Kitabevi.
• Eliade, M. (1994). Ebedi Dönüş Mitosu. çev. Ümit. Altuğ. Ankara: İmge Kitabevi.
• Eliade, M., Ioan P. (1997). Dinler Tarihi Sözlüğü. çev. Ali Erbaş. 2. b. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Ergun, P. (2004). Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: Ankara Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Eröz, M. (2014). Türkiye’de Alevîlik–Bektâşîlik. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Gönen, Ö. (t.y.) Türklerde Ağaca Yüklenen Anlamlar, Hayat Ağacı ve Bunların Sanata Yansımaları. https://www.academia.edu/9946267/Türklerde_Hayat_Ağacı (Erişim Tarihi 15.07.2023).
• Guénon, R. (2019). Yatay ve Dikey Boyutların Sembolizmi. 3. bs. çev. Fevzi Topaçoğlu. İstanbul: İnsan Yayınları.
• Güzel, A. (1999). Abdal Mûsâ Velâyetnâmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Han, B.-C. (2023). Ritüellerin Yok Oluşuna Dair: Günümüzün bir Tipolojisi. 2. bs. Çev. Çağlar Tanyeri. İstanbul: İnka Kitap.
• Harva, U. (2014). Altay Panteonu: Mitler, Ritüeller, İnançlar ve Tanrılar. çev. Ömer Suveren. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• Haslok, F. R. (2000). Bektaşîlik Tesirleri. MEB.
• İnan, A. (1972). Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: TTK Yayınları.
• Kılınç, A. (2014). Çanakkale Sarıcaeli ve Çınarlı Köylerindeki Sarı Saltuk Mezarları ve Buna Bağlı İnançlar. Balkanlara Gidişinin 750. Yılında Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu Bildiriler. haz. Ahmet Günşen ve diğ. Edirne: Trakya Üniversitesi Balkan Araştırma Enstitüsü Yayınları: 91– 101.
• Koca, Ş. (2002). Od’man Baba Vilâyetnamesi: Vilâyetname–i Şâhî. Ankara: Bektâşî Kültür Derneği.
• Koçak, A. (2009). Efsaneden Gerçeğe: Küçükçekmece Gölü ve Garip Dede. Dünden Bugüne Küçükçekmece. İstanbul: Küçükçekmece Belediyesi: 265–277.
• Korkmaz, E. (2003). Eski Türk İnançları ve Şamanizm. İstanbul: Anahtar Kitaplar.
• Köksal, M. F. (2018). Sultân Şücaeddin Veli Velâyetnâmesi. Ankara: Alevîlik Araştırmaları Dergisi Yayınları.
• Küçük, S. (2004). Mevlâna Celaleddin–i Rumi’nin Düşünce Sisteminde Evren ve İnsan. Mevlana’yı Anma Haftası. Elazığ: Fırat Üniversitesi.
• Lvova, E. L., A. M. Sagalayev ve diğ. (2013). Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri: Kâinat ve Zaman. Nesneler Dünyası. c. 1. çev. Metin Ergun. İstanbul: Kömen Yayınları.
• Melikoff, I. (1998). Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe. 3. bs. çev. Turan Alptekin. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları.
• Narlı, M. (2014). Şiir ve Mekân. 2. bs. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Salt, A. (2006). Neo–Spiritüalist Yaklaşımlarla Ezoterik Bilgilerin Işığında Semboller. İstanbul: Ruh ve Madde Yayınları.
• Sönmez, A. (2010). Özneleşen Mekân / Farklılıklara Mekân Olan Özne: Berci Kristin Çöp Masalları’nda Mekân, Özne ve Anlatı. Kültür ve Siyasette Feminist Yaklaşımlar. s. 10.
• Taş, İ. (2011). Türk Düşüncesinde Kozmogoni–Kozmoloji. 2. b. Konya: Kömen Yayınları.