Mevlevi sema törenlerinin kültürel ve ekonomik değerleri arasındaki gerilimin tezahürleri

Yıl 2023, Sayı: 35, 686 - 702, 21.08.2023

Seda Aksüt

https://doi.org/10.29000/rumelide.1346232

Öz

Mevlevi sema törenleri, Türkiye’de Cumhuriyet’in ilan edilmesi sonrasında 1925’te tekke ve tarikatların yasaklanmasıyla yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalmıştır. Ancak 1950’li yıllardan itibaren törenlerin tekrar icra edilmeye başlanmasıyla ve törenlere olan ilgi ve talebin artmasıyla çeşitli temsil alanlarında var olma imkânı bulmuştur. 2000’li yıllarda ise UNESCO dünya mirası statüsü kazanınca somut olmayan kültürel miras olarak daha fazla çekim unsuru hâline gelmiştir. Törenler, temeli 1960’lı yıllardaki ilk ücretli icralara dayalı olan ekonomik değerin yanı sıra özellikle UNESCO dünya mirası olmasıyla perçinlenen kültürel değere de sahiptir. Ancak törenlerin ekonomik bağlamlarda icra alanı bulması veya “otantikliği”nden saptırılmış temsil alanlarının var olması, kültürel değeriyle ekonomik değerini karşı karşıya getirerek bir gerilim meydana getirmektedir. Burada “gerilim” sözcüğünün kullanılmasındaki amaç, törenlerin kültürel ve ekonomik değerleri arasında ele alınan örnekler üzerinden tespit edilen uyumsuzluğu ve “ibadet-gösteri” tartışmalarında görüldüğü üzere törenlerin temsil tarzlarındaki çift kutupluluğu ifade etmektir. Bu çalışmanın amacı, Mevlevi sema törenlerinin bir kültürel miras unsuru olarak hem kültürel hem de ekonomik değere sahip olmasının törenlerin temsilinde nasıl bir gerilim yarattığını örnekler ışığında tartışmaktır. Bu amaç doğrultusunda törenlerin kültürel ve ekonomik değerleri arasındaki gerilim; törenlerin icrası, adlandırılması, yasal durumu ve semazen imgesinin kullanımı başlıkları kapsamında verilen örnekler ışığında değerlendirilmiştir. Çalışmada kullanılan örnekler ekonomik fayda bakımından semayı kullananların tamamının aynı düşüncede, amaçta veya yaklaşımda olduğu iddiasıyla değil, ilgili temsillerin ekonomik karşılığının bulunması ve bunun ilan edilmesi yönüyle değerlendirmeye alınmıştır. Verilen örnekler üzerinden kültürel ve ekonomik değerin nasıl bir gerilim yarattığı ve bu gerilimin tezahürleri incelenmiştir. Bu gerilimin kaynağının törenlere olan ekonomik değer odaklı yaklaşımın bir sonucu olarak semanın ve semazenliğin ticari kaygılarla araçsallaştırılması olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mevlevi sema töreni, somut olmayan kültürel miras, kültür ekonomisi, kültürel değer, ekonomik değer

Kaynakça

• Ağaoğlu, Y. S. (2013). Neyzen Selâmi Bertuğ’un Anılarından Belgelerle Hazret-i Mevlâna’yı Anma Törenleri (1942-1974). Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Aksüt Çobanoğlu, S. (2022). İstanbul’daki Mevlevi Sema Törenlerinin Kültür Ekonomisi Bağlamında Değerlendirilmesi. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı. Türk Halk Edebiyatı Bilim Dalı.
• ARAGEM, Mevlevi Sema Töreni. (Çevrimiçi). http://aregem.kulturturizm.gov.tr/TR-202225/mevlevi-sema-toreni.html, Erişim: 29.01.2019.
• Âyin-i Şerif Hakkında Genelge. (2017). https://www.kutso.org.tr/wp-content/uploads/2017/06/52744ayin-i-serif-hakkinda-genelgepdf.pdf, Erişim: 21.07.2023.
• Bardakçı, M. (2011). Döner Sermayeler. Habertürk. 11.05.2011. (Çevrimiçi), https://www.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/629413-doner-sermayeler, Erişim: 14.01.2021.
• Bardakçı, M. (2019). Böyle Bir Edepsizlik Karşısında Hiç Çekinmeyin, Ağzınıza Ne Gelirse Söyleyip Rahatlayın!. Habertürk. 08.03.2019. (Çevrimiçi). https://www.haberturk.com/yazarlar/murat-bardakci/2396473-boyle-bir-edepsizlik-karsisinda-hic-cekinmeyin-agziniza-ne-gelirse-soyleyip-rahatlayin, Erişim: 16.01.2021.
• Biletix. (2023). (Çevrimiçi). https://www.biletix.com/performance/2AP13/021/TURKIYE/tr, Erişim: 21.07.2023.
• Change.org. (2019). https://www.change.org/p/rumivodka-rumi-vodkasi-nin-piyasadan-kaldirilmasini-talep-ediyoruz? recruiter=242188321&utm_source=share_petition&utm_medium=twitter&utm_campaign=psf_combo_share_message.pacific_post_sap_share_gmail_abi.gmail_abi &utm_term=psf_combo_share_initial.pacific_post_sap_share_gmail_abi.gmail_abi&recruited_by_id=7ebdc490-bf8c-11e4-adf4-231380145d49&use_react=false, Erişim: 16.01.2021.
• Çam, Ü. (2017). Hiçliğe Yolculuk. Milliyet. (Çevrimiçi), https://www.milliyet.com.tr/gundem/hiclige-yolculuk-2474670, Erişim: 12.01.2021. Defilosoof. (2023). (Çevrimiçi). https://www.defilosoof.eu/product/rumi-vodka-with-persian-spices/, Erişim: 21.07.2023.
• Gölpınarlı, A. (1973). Mesnevî ve Şerhi (Cilt I). İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Güngör, E. (1998). Değerler Psikolojisi Üzerinde Araştırmalar. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Haber Vakti. (2019). Yaşasalardı Piyangoya Karşı Çıkarlardılar! Resimleri Piyango Biletlerine Basıldı!. Haber Vakti. 16.12.2019, (Çevrimiçi), https://www.habervakti.com/yasasalardi-piyangoya-karsi-cikarlardilar-resimleri-piyango-biletlerine-basildi, Erişim: 19.08.2021.
• Haksever, A. C. (2009). Modernleşme Sürecinde Mevleviler ve Jön Türkler. İstanbul: H Yayınları.
• Hançerlioğlu, O. (1976). Felsefe Ansiklopedisi: Kavramlar ve Akımlar (Cilt I). İstanbul : Remzi Kitabevi.
• Heinzelman, K. (2013). Ivır Zıvır ve Aura: Arşiv Ekonomisi. Paha Biçilemez: Kültür, Ekonomi ve Sanatta Değer Kavramı. (M. Hutter, D. Throsby, Yay. Haz.). (C. Yalçın, Çev.). İstanbul: Sel Yayıncılık, 104-120.
• Hutter, M., Throsby, D. (2013). Sanatta ve Kültürde Değer ve Değer Biçme: Giriş ve Genel Bir Bakış. Paha Biçilemez: Kültür, Ekonomi ve Sanatta Değer Kavramı. (M. Hutter, D. Throsby, Yay. Haz.). (C. Yalçın, Çev.). İstanbul: Sel Yayıncılık, 11-27.
• Hürriyet Kelebek. (2016). Acun’a 383 Bin Lira Ceza. Hürriyet Kelebek. 21.05.2016, (Çevrimiçi), https://www.hurriyet.com.tr/kelebek/acuna-373-bin-lira-ceza-40106962, Erişim: 29.11.2021.
• Işık, F. Ş. (2015). Ateşin Aşkı: Semazeni Öldürmek. (2. b.). İstanbul: Uğur Tuna Yayınları.
• İstanbul Tarihî Türk Müziği Topluluğu Facebook Sayfası. (2021). (Çevrimiçi). https://www.facebook.com/events/yenikapi-mevlevihanesi/ittmt-ferahfeza-mevlevi-ayin-i-%C5%9Ferifi/2710412749251448/, Erişim: 21.07.2023.
• Kara, M. (2017). Metinlerle Günümüz Tasavvuf Hareketleri. (5. b.). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kenesarı, S. (2019). Bir Konya Polisiyesi. Yeni Haber Gazetesi. 20.06.2019, (Çevrimiçi), https://www.yenihaberden.com/bir-konya-polisiyesi-1042308h.htm, Erişim: 14.12.2021.
• Kitantik. (2023). (Çevrimiçi). https://www.kitantik.com/product/13580-MILLI-PIYANGO-9-ARALIK-1977-MEVLANA-VUSLAT-MEVLEVI-Y-YARIM-BILET_0z8kgltk3ogojfa1llt? gclid=Cj0KCQjw2eilBhCCARIsAG0Pf8vGMeZ_X1ZfDK3WrCRS4FssE_ykNHm5LLe4nI__USFPFY82kr5s8SIaAq3ZEALw_wcB, Erişim: 21.07.2023.
• Kocaoğlu, E. (2019). Demek Rumi Votka, Öyle mi?. Merhaba. 12.03.2019 (Çevrimiçi). https://www.merhabahaber.com/demek-rumi-votka-oyle-mi-16815yy.htm, Erişim: 16.01.2021.
• Konya İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Şeb-i Arus. (Çevrimiçi). https://sebiArus.gov.tr/#, Erişim: 21.07.2023.
• Marshall, G. (2005). Sosyoloji Sözlüğü (2. b.). (O. Akınhay, D. Kömürcü, Çev.). Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
• Mevlevilik ve Sema Törenleri Hakkında Genelge. (2008). (Çevrimiçi). https://teftis.ktb.gov.tr/TR-264305/mevlevilik-ve-sema-torenleri-hakkinda-genelge.html; http://teftis.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/44706,06-haziran-2013-sayili-yazi.pdf?0, Erişim: 21.07.2023.
• Meydan Musiki Topluluğu Facebook Sayfası. (2021). (Çevrimiçi). https://www.facebook.com/harun.korkmaz.46/posts/pfbid0FThnB5BPe5ShR1NdB3dyQgSvPnoGPuVYA1M8FES5H4tYHotgCSRohx9wYVMeeiUGl?locale=tr_TR, Erişim: 21.07.2023. Milliyet. (2004). Semazen Krizi Bitti. Milliyet. 15.05.2004. (Çevrimiçi). https://www.milliyet.com.tr/cadde/semazen-krizi-bitti-959832, Erişim: 29.10.2020.
• Öke, M. K. (2016). Dervişin Sema Defteri. İstanbul: Sufi Kitap.
• Özkan, V. (2012). Semazenleri Sermayezenleştirmeyin. Hakimiyet. 20.06.2012. (Çevrimiçi). http://www.hakimiyet.com/semazenleri-sermayezenlestirmeyin-23873h.htm, Erişim: 29.10.2020.
• Özkan, Y. (2019). Hollanda'da 'Rumi' Marka Votka Üreten İş Adamı Türklerin Kendisini 'Tehdit Ettiğini' Söyledi. BBC News Türkçe. 04.04.2019. (Çevrimiçi). https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-47804953#:~:text=%22d%C4%B1.,Hollanda%20makamlar%C4%B1na%20bir%20mektup%20g%C3%B6nderdi., Erişim: 16.01.2021.
• Özteke, U. (2019). Salla, Salla, Sallayabildiğin Kadar Salla, Meydan Boş…. Pusula. 11.03.2019. (Çevrimiçi). https://www.pusulahaber.com.tr/salla-salla-sallayabildigin-kadar-salla-meydan-bos-9339yy.htm, Erişim: 16.01.2021.
• Özünel, E. Ö. (2013). ’Yeni Miras’lar ve Uluslararası Sözleşmelerde Sürdürülebilir Kalkınma Stratejileri. Millî Folklor. 25/100, 14-30.
• Resmî Gazete. (1925). 677 sayılı Tekke ve Zaviyelerle Türbelerin Seddine ve Türbedarlıklarla Birtakım Unvanların Men ve İlgasına Dair Kanun. No: 677. Resmî Gazete. (13 Aralık 1925). S. 243. (Çevrimiçi). https://www.resmigazete.gov.tr/arsiv/243.pdf, Erişim: 21.07.2023.
• Rumi Beverages. (2023). (Çevrimiçi). https://www.rumibeverages.com/, Erişim: 10.08.2023.
• Rumi Vodka Facebook Sayfası. (2019). (Çevrimiçi). https://www.facebook.com/rumivodka/photos/pcb.284374039128974/284373932462318, Erişim: 16.01.2021.
• Sarıkaya, U. (2013). İşimdeyim Gücümdeyim 2. İstanbul: Mürekkep Basım.
• Semazen Ekibi. (2023). (Çevrimiçi). https://www.semazenekibi.com/, Erişim: 21.07.2023.
• Seyyar, A. (2007). İnsan ve Toplum Bilimleri Terimleri Ansiklopedik Sosyal Bilimler Sözlüğü. İstanbul: Değişim Yayınları.
• Tâhir-ul-Mevlevî. (1963). Şerh-i Mesnevî (Cilt I). Konya: Selâm Yayınları.
• Tanrıkorur, C. (2016). Osmanlı Dönemi Türk Mûsikîsi (4. b.). İstanbul : Dergâh Yayınları.
• Thérond, D. (2009). Heritage and Beyond. Strasbourg, European Council: Publishing Editions.
• Throsby, D. (2004). Economics and Culture. UK: Cambridge University Press.
• Throsby, D. (2013). Sanatçının Değer Yaratımı: Hector Berlioz ve Symphonie Fantastique Örneği. Paha Biçilemez: Kültür, Ekonomi ve Sanatta Değer Kavramı. (M. Hutter, D. Throsby, Yay. Haz.). (C. Yalçın, Çev.). İstanbul: Sel Yayıncılık, 77-88.
• Tok, C. (2013). Aşk-ı Semazen (E-kitap). İstanbul: Destek Yayınları.
• Top, H. (2008). Mesnevî-i Ma’nevî Şerhi – İlk 1001 Beyit. Konya: Tablet Yayınları.
• Ulaş, S. E. (2002). Felsefe Sözlüğü. (A. B. Güçlü vd., Haz.). Ankara: Bilim ve Sanat Yayınları.
• Ulunay, R. C. (2003). İhtifal mi, Panayır mı?. Refi Cevad Ulunay’ın Mevlâna, İhtifaller ve Konya Üzerine Yazıları. (M. Özcan, Haz.). Konya: T.C. Konya Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları. 59-60.
• Uzel, N. (2011). Mevlevilik Soytarılık Değildir. 16.09.2011. (Çevrimiçi), https://nezihuzel.net/2011/09/16/mevlevilik-soytarilik-degildir/ , Erişim: 05.01.2021.
• Uzun, H. (2018). Günümüzde Performans Etkinliği Olarak Mevlevi Semâsı. 9. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi: Gelenek Görenek ve İnançlar. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. 369-380.
• Yenimesaj.com. (2004). Semazenler de ‘Korsan’a Karşı. Yenimesaj. 24.12.2004. (Çevrimiçi). http://www.yenimesaj.com.tr/semazenler-de-korsana-karsi-H1106883.htm, Erişim: 29.10.2020.