Karahanlı Türkçesi Dönemi eserlerinde ‘ulaştırma’ ve ‘iletişim’ söz varlığı

Yıl 2023, Sayı: 36, 262 - 283, 21.10.2023

Zehra Erden

https://doi.org/10.29000/rumelide.1369080

Öz

Ulaştırma, haberleşme, iletişim gibi meseleler insanlık tarihi boyunca önemli bir konu olarak karşımıza çıkmış, gerek sosyal gerek ekonomik yönden insanlığı etkileyen bir yapıya sahip olmuştur. Toplumlar, insanlık için bir zorunluluk niteliği taşıyan bu kavramları hüküm sürdükleri dönem zarfında geliştirmeyi amaçlamışlardır. Türk toplumu da bu meselelerin geliştirilmesine önem vermiş; ulaştırma, haberleşme, iletişim unsurlarını çeşitli şekillerde kullanıma sunmuşlardır. Öyle ki yolları yalnızca ulaşım için değil, ticaret yolu olarak da kullanmış, kervancılık yapmışlardır. Bunları ise at, deve gibi yük hayvanları ile gerçekleştirmişler, tekerleğin icadıyla birlikte onlara araba vasıtası yüklemişlerdir. Böylece bir noktadan diğer bir noktaya kolayca ulaşabilmişlerdir. İnsanlar her dönemde iletişime önem vermiş, bunu da farklı şekillerde yapmışlardır. Kimisi duman ile kimisi güvercin, kimisi ise ulaklar, kervanlar, seyyahlar, elçiler ile haber taşımışlar; mesajları sahiplerine ulaştırmak için çaba sarf etmişlerdir. Bununla birlikte Türkler postacılığı ön plana çıkarmış, mektup gibi araçlarla haberleşmişlerdir. Haber ulaştırma işini ise atlı postalarla yapmışlardır. Türklerin bu husustaki yaşam biçimlerini Karahanlı döneminde de takip etmek mümkündür. Karahanlı Türkçesi ile kaleme alınan eserlerde bu konuyla alakalı kavramlar önemli ölçüde yer bulmuştur. Bugün kullandığımız bazı kavramların o devrin dilindeki kavramların temelinde geliştiğini ve günümüze kadar ulaştığını görmekteyiz. Çalışmadaki gaye, alana katkı sunmak amacıyla dönem eserleri aracılığıyla kavramları semantik açıdan incelemek, dönem eserleri vasıtasıyla tanıklamak ve madde başı alınan terimlerin etimolojilerine değinmektir.

Anahtar Kelimeler

Karahanlı Türkçesi, ulaştırma, iletişim, posta ve posta teşkilatı, söz varlığı

Kaynakça

• Akbulak, Özlem (2014). “Divanü lûgat-it-Türk’te yer şekillerine ilişkin terimler.” Turkish Studies, 9(6), 17-38.
• Akpınar, Ahmet (2022). “Şançi III (E 152) yazıtı’nın ilk iki satırıyla ilgili okuma ve anlamlandırma önerisi.” Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 11(2), 460-482.
• Arat, Reşit Rahmeti (1947). Kutagu bilig I Metin. Milli Eğitim Basımevi.
• Arat, Reşit Rahmeti (1959). Kutagu bilig II Çeviri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, Reşit Rahmeti (1992). Atebetü’l-hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, Aysu (2004). Karahanlı Türkçesi: Türkçe ilk Kur’an tercümesi (Ryland nüshası), giriş-metin-notlar-dizin. Ankara: TDK Yayınları.
• Atalay, Besim (1985). Dîvânu lugâti’t Türk I-III. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, Besim (1986). Dîvânu lugâti’t Türk IV (Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Azılı, Kenan (2019). “Eski Türklerde mektup/mektuplaşma kavram alanına ait “bitig”ler üzerine bazı düşünceler.” Türkbilig, 37, 11-20.
• Bayrak, Selin (2021). “Eski Türklerde haberleşme: tunyukuk örneği.” III. Uluslararası toplum ve kültür araştırmaları sempozyumu (1-3 ekim 2021) tam metin bildiriler kitabı içinde (ss. 162-178). Çanakkele: TOKÜAD Yayınları.
• Clauson, Sir Gerhard (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth- century Turkish. Oxford University Press.
• Clauson, Sir Gerhard (2005). “Altayca teorisinin leksikoistatistiksel bir değerlendirmesi.” Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 5(2), 311-323.
• Düzenli, Şükran & Kavuran Tamer (2004). “Görsel iletişim aracı olan pul’un tarihi gelişimi ve grafik ürün olarak önemi.” C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi, 28(2), 187-204.
• Emir Necipoviç, Necip (2016). Uygurca-Türkçe sözlük. İklil Kurban (Çev.). Şanghay.
• Erdal, Marcel (1991). Old Turkic Word Formation I-II. Wiesbaden: O. Harrassowitz.
• Eren, Hasan (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Göksu, Erkan (2009). “Kutadgu bilig’e göre Türk savaş sanatı.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2(6), 266-281.
• Gülensoy, Tuncer (2007).Türkiye Türkçesindeki sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü: etimolojik sözlük denemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güner, Galip (2013). “Yarlıg “buyruk, emir, ferman” ve yarlıka- “(Tanrı) buyurmak; lütfetmek” kelimelerinin kökeni.” Journal Of Turkish Studies, 8(1), 1551560.
• Güngördü, Erol (2009). “Türkçede -kA- pekiştirme eki (intensive suffix –kA-).” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 57(2), 7-43.
• Güngördü, Erol (2012). “Köken bilimlik çözümlemeler.” Gazi Türkiyat, 1(10), 109-126.
• Güzel, Ferdi (2021). Türkiye Türkçesi ağızlarında eskicil (arkaik) kelimeler. Erzurum: Fenomen Yayınları.
• Kalan, Ekrem (2014). “XIII-XIV. yüzyıllarda kuzey ipek yolu ve altın orda hanları’nın ticaret politikaları.” Avrasya Etüdleri, 45(1), 43-62.
• Kavallı, Seda (2021). “Savçı” sözcüğünün anlam ve kavram alanı hakkında bir değerlendirme.” Journal Of Social, Humanities and Administrative Sciences, 7(37), 333-340.
• Kekevi, İbrahim (2020). “Tonyukuk yazıtında geçen “oruk” sözcüğünün etimolojisi ve bağlam anlamı.” Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 17(66), 539 - 547.
• Kök, Abdullah (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (Tiem-73 1v-235v/2) giriş-inceleme-metin-dizin. Doktora tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Kök, Abdullah (2010). “XI. yüzyılda Türk dünyasında haberleşme metonimileri.” Turkish Studies, 5(1), 908-923.
• Köprülü, Fuat (1961). Berîd. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Meriç, Sinan (2019). “13. yüzyılda Moğol posta teşkilatı (yam).” Yüksek lisans tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi * Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon.
• Nadalyayev V. M, D. M. Nasilov, E. R. Tenişev, A. M. Şçerbak (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: Akademiya Nauk.
• Nalbant, Mehmet Vefa (2013). “Eski Türk mektuplaşma geleneği üzerine kutadgu bilig açısından bir değerlendirme.” Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 10(3), 6-30.
• Ögel, Bahaeddin (1978). Türk kültür tarihine giriş 4, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özbek, Süleyman (2018). “Güvercin kanadında gelen haber: ortaçağ Türk-İslam devletlerinde posta güvercinleri.” Gazi Türkiyat, 23, 19-44.
• Özdemir, Onur (1998). “Türkiye'de modern posta teşkilatı’nın kuruluşu ve gelişimi.” Yüksek lisans tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• Saraç, Hüseyin (2017). “Osmanlılarda ulaşım ve haberleşme ağlarının gelişimi ve dönüşümü.” Cappadocia Journal of History And Social Sciences, 9, 247-266.
• Şahin, İbrahim (2013). “Türkiye yeradbiliminde terim ve tür sınıflandırması sorunları.” Avrasya Terim Dergisi, 2013, 1 (1): 46-58.
• Şirin User, Hatice (2005). “Tonyukuk yazıtı'nda geçen (uğur kal1td1m) ibaresi üzerine yeni bir anlamlandırma teklifi.” Erdem, 16(48), 157-168.
• Şirin User, Hatice (2016). Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tarama Sözlüğü I-VIII (2009). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekir, Süleyman (2021). “Erken Cumhuriyet yıllarında Türkiye’de iletişim araçları: posta, telefon, telgraf ve telsiz (1925-1930).” Vakanüvis- Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 6, 270-285.
• Temel, Emine (2015). “Eski Uygur Türkçesi dönemine ait iki mektup örneği.” Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 2(2), 127-141.
• Türk Dil Kurumu (1993). Türkiye’de halk ağzından derleme sözlüğü, I-XII. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uçar, Erdem (2018). “Bilge Kağan (Doğu 41) Yazıtındaki NIńTYn İbaresi Üzerine.” JOTS, 2(1), 67-83.
• Ünlü, Suat (2004). Karahanlı Türkçesi satır-arası Kur’an tercümesi (TİEM 235v/3-450r/7) giriş-metin-inceleme-analitik dizin. Doktora tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ünlü, Suat (2018). Karahanlı Türkçesi ilk Türkçe satır-arası transkribeli Kur’an tercümesi (tiem 73) - Türkiye Türkçesi mealli karşılaştırmalı Kur’an-ı kerim (1-4. cilt). Konya: Konya Selçuk Belediyesi.
• Vardan, Nurdan (2012). İslam öncesi Türk kültüründe elçi ve elçilik müessesesi. Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Veli, Hatice (2022). “Uygur sivil belgeleri ışığında eski Uygurlarda at.” Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 7, 71-79.
• Wilkens, Jeans (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen (Altuigurisch - Deutsch – Türkisch), eski Uygurcanın el sözlüğü (Eski Uygurca – Almanca – Türkçe). Deutschland: Herausgegeben Von Der Akademie Der Wissenschaften Zu Göttingen.
• Yıldız, Hüseyin (2018). “Eski Uygurca arvış kelimesinin etimolojisi üzerine.” Türkiyat Mecmuası Journal of Turkologyc, 28(2), 277-309.
• URL-1 Güncel Türkçe Sözlük çığır maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 03.08.2023)
• URL-2 Güncel Türkçe Sözlük eşkin maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
• URL-3 Tarama Sözlüğü eşkin maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
• URL-4 Nişanyan Sözlük eşkin maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 04.08.2023)
• URL-5 Güncel Türkçe Sözlük gen ve geniş maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 05.08.2023)
• URL-6 Erzurum İli Ağızları, İnceleme-Metinler-Sözlük ve Dizinler geniş maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 05.08.2023)
• URL-7 Nişanyan Sözlük geniş maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 05.08.2023)
• URL-8 Güncel Türkçe Sözlük yol maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 05.08.2023)
• URL-9 Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü yol maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 05.08.2023)
• URL-10 Güncel Türkçe Sözlük yolak maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 05.08.2023)
• URL-11 Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü yolak maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 05.08.2023)
• URL-12 Etimoloji Sözlüğü yolak maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 05.08.2023)
• URL-13 Güncel Türkçe Sözlük betik maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 05.08.2023)
• URL-14 Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü bitik maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 05.08.2023)
• URL-15 Karakoç, Şafak (2021). “Eski bir kelime “bitig-betig” (https://www.batiantalya.com.tr/eski-bir-kelime-bitig-betig, erişim tarihi: 05.08.2023)
• URL-16 URL-13 Güncel Türkçe Sözlük eşkinci maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 05.08.2023)
• URL-17 Tarama Sözlüğü eşkinci maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 05.08.2023)
• URL-18 Tarih Terimleri Sözlüğü eşkinci maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 05.08.2023)
• URL-19 Güncel Türkçe Sözlük elçi maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 05.08.2023)
• URL-20 Tarama Sözlüğü elçi maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 05.08.2023)
• URL-21 Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü elçi maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 05.08.2023)
• URL-22 Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü savcı maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 05.08.2023)
• URL-23 Güncel Türkçe Sözlük yalavaç maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 05.08.2023)
• URL-24 Tarama Sözlüğü yalavaç maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 05.08.2023)
• URL-25 Güncel Türkçe Sözlük yarlık maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 05.08.2023)
• URL-26 Tarama Sözlüğü yarlık maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 05.08.2023)
• URL-27 Tarih Terimleri Sözlüğü lık maddesi (https://sozluk.gov.tr/, erişim tarihi: 05.08.2023)