Osmanlı’dan Cumhuriyet’e kıyafet yasakları

Yıl 2023, Sayı: 37, 598 - 608, 21.12.2023

Deniz Güner

https://doi.org/10.29000/rumelide.1406053

Öz

Temel işlevi insan vücudunu çevresel faktörlere karşı korumak olan kıyafetler tarihsel süreç içerisinde sembolik bazı anlamlar yüklenmiştir. Bu durum kıyafeti kendi işlevinin dışına çıkartarak onu statü göstergesi haline getirmiştir. Kıyafetin statü ile ilişkilendirilmesiyle birlikte toplumlardaki hâkim erkin bu alana müdahalesi gecikmemiş ve kılık kıyafet yasakları ortaya çıkmıştır. Bu yasaklar zaman zaman bazı kumaşların, renklerin ya da tarzların halkın çeşitli zümrelerine yasaklanması şeklinde görülmüştür. Bu araştırmada Osmanlı’dan Cumhuriyet’e kadar geçen süreçte ulaşılabilen her türlü kılık ve kıyafet yasağı gerekçesiyle birlikte incelenerek ortaya konulmuş ve devletin hangi kaygılarla bu yasakları yaptığı anlaşılmaya çalışılmıştır. Başlangıçta özellikle Müslümanlar ile gayrimüslimlerin sosyal hayat içerisinde birbirlerinden ayırt edilmesini hedefleyen yasaklar, Tanzimat ile birlikte hem dinsel ayrım hem de modern bir görünüm hedeflemiştir. Cumhuriyet’in ilanından sonra ise ana hedef çağdaş görünümlü bir toplum yaratma çabası olmuştur. Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerindeki kılık kıyafet yasaklarını içeren çeşitli araştırmalar olmakla birlikte sürecin tamamını kapsayan bir çalışmanın eksikliği bu makalenin hazırlanmasının temel nedenidir.

Anahtar Kelimeler

Fes, şapka, çarşaf, türban, kılık-kıyafet yasağı

Kaynakça

• Akşam Gazetesi, 29 Mart 1934, “Karadon kalkıyor”.
• Akşam Gazetesi, 15 Haziran 1934, “Peçe yasağı”.
• Akşam Gazetesi, 9 Ağustos 1935, “Çarşaf, peçe”.
• Akşam Gazetesi, 7 Eylül 1935, “Peçe ve çarşaf kalktı”.
• Akşam Gazetesi, 29 Şubat 1936, “Şalvar ve aba giymek yasak edildi”.
• Anadolu Gazetesi, 18 Ağustos 1935, “Çarşaf ve peçe ile mücadele başladı”.
• Argıt, B.İ. (2015). Osmanlı İstanbul’unda Giyim Kuşam. Coşkun Yılmaz (Ed.) Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi IV içinde, (s. 230-246). İstanbul: İSAM, İstanbul Kültür AŞ.
• Arığ, A.S. (2006). Türklerde Kıyafetin Kısa Tarihi. Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 64-65-66 (XXII), 141-160.
• Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri II. (2006). Ankara: Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Yayınları. https://www.atam.gov.tr/wp-content/uploads/S%C3%96YLEV-ORJ%C4%B0NAL.pdf.
• Atılgan, D.K. (2022). 18. ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı Kadın Giyim-Kuşamında Yasaklar. Yayımlanmamış sanatta yeterlik tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir.
• Aydoğan, P. (2022). İlericilik- Gericilik Tartışmalarında Bir Durak: Çarşafla Mücadele Haftası. Belgi Dergisi, 24 (2022), 191-217.
• Barbarosoğlu, F.K. (1994). Modernleşme Sürecinde Moda Zihniyet İlişkisi. (Yayımlanmış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• BCA, 30.18.1.2./51.8.15. (06.02.1935).
• BCA, 30.18.1.2./430.335.9. (22.07.1981).
• Benli, F. (2011). 1964-2011 Türkiye’de ve Dünyada Başörtüsü Yasağı Kronolojisi. İstanbul: Mazlumder.
• BOA, (HAT), 319/18712, (H.29.12.1250).
• Bozkurt, N. (2022). Kıyafet. İçinde Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (Cilt.25, ss. 508-509). Ankara.
• CHP Dördüncü Büyük Kurultayı Konuşmaları Tutulgası. (1935). Ankara: Ulus Basımevi.
• Cindoğlu, D. (2010). Başörtüsü Yasağı ve Ayrımcılık: Uzman Meslek Sahibi Başörtülü Kadınlar. İstanbul: Tesev Yayınları.
• Cumhuriyet Gazetesi, 30 Haziran 1935, “Tarsus’ta bayındırlık için verilen kararlar, yapılan ve yapılacak işler”.
• Çağlayan, E. (2022). Yakın Akrabalar Kemalist Türkiye ve Pehlevi İran. Ankara: Nûbihar Pak Ajans Yayınları.
• Erdem, N. (2021). Bazı Kisvelerin Giyilemeyeceğine Dair Kanun” Sebebiyle Türk-Yunan İlişkilerinde Yaşanan Kısa Süreli Kriz. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 68 (2021), 391-427.
• Haber Gazetesi, 1 Mayıs 1937, “Ordulu kadınlar peştemali bir günde attı”.
• Tezcan, M. (1983). Giyim Olgusuna Sosyo Kültürel Bakış ve Türklerde Giyim. Ankara University Journal of Faculty of Educational Sciences(JFES), 16 (1), 255-276.
• T.C. Resmî Gazete, 28 Kasım 1925, Sayı: 230.
• T.C. Resmî Gazete, 13 Aralık1934, Sayı: 2879.
• T.C. Resmî Gazete, 25 Ekim 1982, Sayı:17849.
• Turan, Ş. (2014). Türk Kültür Tarihi. (Yedinci Basım). Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Türkoğlu, S. (1993). Çarşaf. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 8, ss. 231-232). İstanbul.
• Karaca, F. (1998). Hil’at. İçinde Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 18, ss. 25.27). İstanbul.
• Karaca, F. (2002). Kürk. İçinde Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 26, ss. 568-570). Ankara.
• Kılavuz, A.S. (1996). Gıyâr. İçinde Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 14, ss.59). İstanbul.
• Koca, E. (2012). Osmanlı’da Yapılan Kılık Kıyafete İlişkin Reformların Erkek Giysilerinin Biçimsel Özelliklerine Etkileri, 20'th CIEPO Symposium The New Trends in Ottoman Studies, 27 June-1 July 2012, Rethymno, Crete, (pp. 664-681).
• Koç, F. ve Koca, E. (2010). Osmanlı Kanunlarında Giyim Kuşam Yasakları. Türk İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, 10 (Yaz), 31-50.
• Koçak, C. (2021). Madalyonun Arka Yüzü. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Koçu, R.E. (2017). Osmanlı Tarihinde Yasaklar. İstanbul: Doğan Kitap.
• Kurnaz, Ş. (1991). Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını (1839-1923). Ankara: T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu.
• Kurun Gazetesi, 16 Şubat 1935, “Adana’da çarşaf ve peçe yasak edildi”.
• Kurun Gazetesi, 3 Ekim 1935, “Çarşaf yasağı”.
• Milliyet Gazetesi, 16 Şubat 1935, “Trabzon’da çarşaf ve peçe ile mücadele”.
• Os, N. (2002). Milli Kıyafet: Müslüman Osmanlı Kadını ve Kıyafetinin Milliyeti. İçinde Türkler Ansiklopedisi. (C. 14, ss. 133-145). İstanbul: Yeni Türkiye Yayınları.
• Örenç, A. F. (2019). Kalyoncu. İçinde Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. Ek 2, ss.10-13). Ankara.
• Pakalın, M.Z. (1971). Fes. İçinde Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. (C.1. ss. 610-613). İstanbul: MEB Basımevi (İkinci Basım).
• Pakalın, M.Z. (1971). Gecelik Entarisi. İçinde Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. (C.1. ss. 655). İstanbul: MEB Basımevi (İkinci Basım).
• Pamuk, B. (2012). Osmanlı Yenileşme Döneminde Kılık Kıyafete İlişkin Reformların Malzeme, Aksesuar ve Süslenme Özelliklerine Etkileri. 20'th CIEPO Symposium The New Trends in Ottoman Studies, 27 June-1 July 2012, Rethymno, Crete, (pp. 700-712).
• Sarısaman, S. (1998). Cumhuriyetin İlk Yıllarında Kadın Kıyafeti Meselesi. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 21 (6). 97-106.
• Son Posta Gazetesi, 24 Ağustos 1935, “Çarşaf ve peçe yasakları”.
• Son Posta Gazetesi, 4 Eylül 1935, “Peçe ve çarşaf yasağı”.
• Son Posta Gazetesi, 11 Kasım 1935, “Maraş’ta çarşaf ve peçe kalkıyor”.
• Soysal, U. (2013). 19. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu Merkezi İdâresi Nezdinde “Efe ve Zeybekler” Üzerinden Yaratılmaya Çalışılan “Eşkıya” Algısı. Türk Tarihinde Efe ve Zeybek Kültürü Sempozyumu, 6-7 Eylül 20212, Ödemiş, İzmir, (ss.325-333).
• Tan Gazetesi, 1 Eylül 1935, “Çarşaf gibi peştamal da yasak”.
• Tan Gazetesi, 21 Nisan 1937, “Küçük harici haberler”.
• Ulus Gazetesi, 22 Ağustos 1935, “Aydında peçe ve çarşaflı kadın kalmadı”.
• Vakit Gazetesi, 25 Mayıs 1934, “Mersin’de”.
• Vakit Gazetesi, 14 Haziran 1934, “Mersin’de peçeler kalktı”.
• Vakit Gazetesi, 17 Temmuz 1934, “Çarşafı kimsede mazur görmeyelim”.
• Yakut, K. (2002). Tek Parti Döneminde Peçe ve Çarşaf. Tarih ve Toplum, 37 (220), 23-32.
• Yeni Asır Gazetesi, 7 Şubat 1936, “Dünden itibaren Arnavutluk’ta peçe yasak oldu”.