Türkiye Türkçesi ve Yeni Uygur Türkçesinde Yön Zarfları + Fiil Kalıplaşmasıyla Oluşmuş Birleşik Fiiller

Yıl 2024, Sayı: 38, 257 - 270, 21.02.2024

Aysun Demirez

https://doi.org/10.29000/rumelide.1439611

Öz

Türkçenin söz varlığı türetme, birleştirme, ödünçleme, anlam değişiklikleri, kısaltma, derleme, kalıplaşma vb. yollarla zenginleşir. Ad ve fiil çekim ekleri, cümleler, kelime grupları kalıplaşarak yeni kelimeler türetir. Birleştirme dilde en çok kullanılan türetme yollarından biridir. Birleştirme ve kalıplaşmalar birbiriyle ilişkilidir. Kalıplaşmalarda dil birimleri yapı bakımından sınırlı sayıdaki kelimeyle belirli bir biçim oluşturur; kelime grubu meydana getirir. Ad veya ad soylu bir kelime ya da fiil, bir yardımcı fiille birleşerek yeni bir anlam kazanabilir; aynı yapı kalıplaşma yoluyla da yeni bir kavramı karşılayabilir. Türkiye Türkçesi ve Yeni Uygur Türkçesinde yön zarfı ve fiil birleşmeleriyle meydana gelen kalıplaşmış birleşik fiiller mevcuttur. Yön zarfı + fiil birleşmesiyle meydana gelmiş kalıplaşmış dil birimleri Türkiye Türkçesi ve Uygur Türkçesinde belirli türde kelime grubu oluşturmuştur. Türkiye Türkçesinde geri kalmak “gelişmemek, ilerlememek”, öngörmek “bir işin ilerisini kestirmek veya bir işin nasıl bir yol alacağını önceden anlayabilmek ve ona göre davranmak”, alt etmek “üstünlük sağlamak, yenmek”, Yeni Uygur Türkçesinde alġa basmaq “ilerlemek”, yuqiri ötmek “töre geçmek, yüksekçe yere oturmak”, ilgiri kelmek “bahtı açık olmak, gelişmek, ilerlemek” vb. sözü edilen kelime grubuna ait kalıplaşmış birleşik fiil örnekleridir. Tek ögeli kalıplaşmış birleşik fiiller arasında “zarf + fiil” bağlantısıyla kalıplaşmış birleşik fiiller üzerinde yapılmış çalışma oldukça sınırlıdır. Bu çalışmada Türkiye Türkçesi ve Yeni Uygur Türkçesindeki yön zarfı + fiil kalıplaşmasıyla oluşmuş birleşik fiiller incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kalıplaşma, birleşik fiiller, yön zarfları, söz varlığı, fiil- tamlayıcı ilişkisi, Türkiye Türkçesi, Uygur Türkçesi, kelime grubu

Kaynakça

• Ahanov, K. (2021), Dil Bilimin Esasları (Akt. Murat Ceritoğlu), Ankara: TDK.
• Aksan, D. (1998), Anlambilim, Ankara: Engin.
• Banguoğlu, T. (1990), Türkçenin Grameri, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Buran, A.; Alkaya, E. (2020), Çağdaş Türk Lehçeleri, 7.bs., Ankara: Akçağ.
• Doğan, N. (2020), “Türkçede Sözcük ve Dil Bilgisi İlişkisi: Dil Bilgisel Eşdizim Kalıpları”, Anemon Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2020(8), s.1945-1957.
• Durrant, P. (2016), “Formulaicity Within Turkish Words”, Mersin Üniversitesi Dil ve Edebiyat Dergisi, C.13, S.2, s.35-52.
• Eker, S. (2003), Çağdaş Türk Dili, 2. Baskı, Ankara: Grafiker.
• Emir Necipoviç, N. (1995), Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (çev. İklil Kurban), Ankara:TDK.
• Ergin, M. (1980), Türk Dil Bilgisi, 5. Baskı, İstanbul: Boğaziçi.
• Ergin, M. (2009), Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak.
• Ergin, M. (1991), Orhun Abideleri, 14.Baskı, İstanbul: Boğaziçi.
• Gabain, A. V. (1988), Eski Türkçenin Grameri (çev. Mehmet Akalın), Ankara: TDK Yay.
• Gencan, T. N. (1971), Dilbilgisi, 2. Baskı, İstanbul: TDK Yay:334.
• Gökdayi, H. (2019), “Türkiye Türkçesinde Kalıplaşma”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi (The Journal of İnternational Social Research), C.12, S.68, Yıl:2019.
• Karaağaç, G. (2012), Türkçenin Söz Dizimi, İstanbul: Kesit.
• Karahan, L. (2010), Türkçede Söz Dizimi, Ankara: Akçağ.
• Keskin, E. G. (2021), “Karaçay-Malkar Türkçesinde Kalıplaşma Örnekleri: Sözlükselleşmiş Cümleler ve Sözcük Grupları”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi/ Journal of Turkish World Studies, 21/1 Yaz-Summer 2021, s.133-149.
• Korkmaz, Z. (2009), Türkiye Türkçesi Grameri: Şekil Bilgisi, 3.bs., Ankara: TDK.
• Seper, S., Yolboldi, N. (haz.) (2000), Hazirqi Zaman Uyġur Tili, Sincaŋ: Sincaŋ Xelq Neşriyati.
• Şilyaŋ, Çéŋ; Yakup, Abduréşit vd. (1996), Hazirqi Zaman Uygur Tili Grammatikisi, Şincaŋ: Şincaŋ Xelq Neşriyati.
• Tehur, A. A. (2010), Hazirqi Zaman Uyġur Tili, Şincaŋ: Şincaŋ Xelq Neşriyati.
• Toklu, O. (2013), Dilbilime Giriş, 5. bs., Ankara: Akçağ.
• Uyġur Tiliniŋ İzahliq Luğiti I (1990) Şincaŋ: Milletler Neşriyati.
• Uyġur Tiliniŋ İzahliq Luğiti V (1991) Şincaŋ: Milletler Neşriyati.
• Uyġur Tiliniŋ İzahliq Luğiti VI (1998) Şincaŋ: Milletler Neşriyati.
• Wray, A. (2002), Formulaic Language and the Lexicon, Cambridge: Cambridge University.