Uygur Destanında Alp Kadın Tipi: Gülendem

Yıl 2024, Sayı: 38, 728 - 737, 21.02.2024

Abdulkadir Önkol

https://doi.org/10.29000/rumelide.1439728

Öz

Geçmişten günümüze destanlar, oluşturulduğu toplumun değerlerini yansıtmış, kültürel kimliklerinin oluşumunu sağlamış ve millî bilincin uyanışında önemli rol oynamıştır. Türklerde destan anlatma geleneği İslamiyet öncesi sözlü kültüre dayanmaktadır. Bu dönemde oluşan destanlar bozkır yaşam kültürüne sahip olan Türklerin savaşçı ve kahraman özellikleri etrafında şekillenmiştir. Bu yaşam tarzı destanlarda savaşçı-kahraman “alp tipi” nin doğmasını sağlamıştır. Alp tipi, halkı için her türlü fedakârlıkta bulunan savaşçı bir kahraman olarak destanlardaki olaylara yön veren kişidir. Destanlarda genellikle erkek alp tipinin öne çıktığı görülür. Ancak kadınların da Türk toplumunda erkekler kadar savaşçı özelliğe sahip olduğu, halkının hayatta kalma mücadelesinde onlara önderlik ettiği ve onların birliğini korumaya çalıştığı destan metinlerinde görülmektedir. Türk destan anlatma geleneği içerisinde önemli bir yere sahip olan Uygurların, geçmişten günümüze destancılık geleneğini sürdürdükleri bilinmektedir. Bu çalışmayla Uygur destanlarında kadının yeri ve önemini tespit etmek amaçlanmıştır. Buradan harketle, Uygurlara ait olan Gülendem destanında karşımıza çıkan kadın kahraman “Gülendem”, alp kadın tipinin özelliklerinden yola çıkılarak metin analizi yöntemiyle incelenmiştir. Gülendem destanı Uygur destanları üzerine yapılan tasniflerde aşk ve kahramanlık konulu destan olarak değerlendirilmektedir. Çalışmada kullanılan Gülendem destan metni, Hâkimcan Hemrayef tarafından düzenlenerek 1991 yılında, Almatı’da, Arzu dergisinde yayımlanan metnin Abdulhakim Mehmet tarafından hazırlanan Türkiye Türkçesine aktarılmış hâlinin bulunduğu, Uygur Halk Destanları III adlı eserden alınmıştır. Destanda Gülendem, şiir okuma yeteneği, güzelliği ve zekâsının yanında lider ve savaşçı bir kahraman olarak da öne çıkmaktadır. Özellikle ülkesini ve halkını korumak için verdiği mücadeleler onun alp kadın tipi olarak değerlendirilebileceğini göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Uygur destancılık geleneği, Gülendem, alp kadın

Kaynakça

• Aça, M. (2000). Türk Destancılık Geleneğine Bütüncül Yaklaşabilme ve Alp Kavramı Üzerine Bazı Yeni Yaklaşım Denemeleri. Millî Folklor, 48, 5-17.
• Akyüz, Ç. (2010). Manas Destanı’nda Alp Kadın Tipi. Mukaddime, 1, 169-180.
• Ata Yıldız, N. (2015). Türk Dünyası Destancılık Geleneği ve Destanlar. Ankara: Akçağ yayınları.
• Bars, M. E. (2014). Ak Kağan Destanında Kadın Tipi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 3(3), 94-111.
• Çınar, A. A. (2002). Destanlarda Alp Tipi At. Millî Folklor, 56, 153-157.
• Ekici, M. (2002a). Destan Araştırma ve İncelemelerinde Kullanılan Bazı Terimler Hakkında-I. Millî Folklor, 53, 27-33.
• Ekici, M. (2002b). Destan Araştırma ve İncelemelerinde Kullanılan Bazı Terimler Hakkında-II. Millî Folklor, 54, 11-18.
• İnayet A. ve Öger A. (2009). Uygur Türklerinin Mitolojik, Dinî ve Tarihî Kadın Kahramanları Üzerine. Turkish Studies International Periodical For The Languages, 4(3), 1183-1198.
• Kaplan, M. (2014). Türk Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar-3, Tip Tahlilleri. (9 b.). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Koç, Y. (2017). Banu Çicek’ten Gülcemal’e Alp Kadın Tipinin İzleri. Journal of Turkish Language and Literature, 3 (2), 147-154.
• Köprülü, M.F.(1976). Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar. (3.b.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Köprülü, O. F. (1989). Alp. İslam Ansiklopedisi,2.cilt, s.525, İstanbul: TDV Yayınları.
• Mehmet, A. (2011). Uygur Halk Destanları III. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Narşap, M. (2022). Dede Korkut Boylarında Alplık Alametleri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi (31), 984-991.
• Oğuz, Ö. (2004). Destan Tanımı ve Eski Türk Destanları. Millî Folklor, 62, 5-7.
• Özkan, İ. (1987). Uygur Halk Destancılığının Bugünkü Durumu. II. Milletler Arası Halk Edebiyatı Semineri 7-9 Mayıs 1985, Eskişehir: Yunus Emre Kültür ve Sanat Vakfı Yayını, 277-282.
• Solmaz, E. (2021). Uygur Destan Dünyasının Kadın Kahramanları. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 5(3), 116-131.
• Tellioğlu, İ. (2016). İslam Öncesi Türk Toplumunda Kadının Konumu Üzerine. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı 55,ss. 209-224.
• Yardımcı, M. (2007). Destanlar. Ankara: Ürün Yayınları https://www.elibrary.az/docs/jurnal/jrn2015_482.pdf Erişim Tarihi: 22.10.2023.
• Yıldız, N. (2009). Türk Destancılık Geleneği. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 6, 7-15.