Türk-Tatar Edebi İlişkileri Bağlamında Ayaz İshaki’nin Hayat mı Bu? Eseri Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2024, Sayı: 38, 1522 - 1536, 21.02.2024

Ilsever Rami

https://doi.org/10.29000/rumelide.1439996

Öz

Tatar edebiyatı zengin edebi mirası ve kültürlerarası etkileşimleriyle dünya edebiyatında önemli bir yere sahiptir. Tarihsel süreçte farklı kültürlerle iletişim halinde olan Tatar edebiyatının bu etkileşimleri edebi eserlere de yansımıştır. Yirminci yüzyılın başlarında savaşlar, devrimler, göçler gibi tarihsel olaylar sonucunda şekillenmiş Tatar edebiyatı, bu dönemde hem Batı hem Doğu edebiyatlarının etkisi altında gelişmiştir. Tatar edebiyatının önemli yapıtaşlarından biri olan Ayaz İshaki (1878-1954), sadece bir yazar değil aynı zamanda Tatar halkının millî mücadele sayfalarına ismini büyük harflerle yazdırmış bir siyasetçi ve dava adamıdır. Yürüttüğü siyasi faaliyetlerinden dolayı anavatanında yasaklı olan Ayaz İshaki hayatının büyük bir kısmını memleketinden uzakta başka ülkelerde geçirmek zorunda kalır. Yazar Finlandiya, Almanya, Japonya ve başka ülkeleri ziyaret eder, birkaç defa Türkiye’ye gelir ve hatta ömrünün son günlerini de burada geçirir. Zorlu hayat koşulları ve ülkesinden ayrı geçirdiği yıllar eserlerini de etkiler. Ziyaret ettiği ülkelerde yazar yeni kültürlerle tanışır ve bu kültürlerin etkisi eserlerinde yansıma bulur. 1908-1911 yıllarında yazarın Türkiye’yi ziyaret ettiği süre içinde Osmanlı aydınları ile görüşmeler yaptığı, Türk edebiyatı ve kültürü ile yakından tanışma fırsatı elde ettiği bilinmektedir. Bu yıllarda Züleyha (Зөләйха) dramı başta olmak üzere Sünnetçi Dede (Сөннәтче бабай) ve Şakirt Ağabey (Шәкерт абый) hikâyelerini de kaleme alır. Bunların yanı sıra İstanbul’dan döndükten hemen sonra yayınlanan Hayat mı Bu? (Тормышмы бу?) eseri farklı kültürlerin ve edebi etkileşimlerin bir örneği olarak karşımıza çıkar. Bu çalışmanın amacı metinsel içerik analizi ve biyografik okuma yöntemini kullanarak Ayaz İshaki’nin Hayat mı Bu? romanını kültürlerarasılık, metinlerarasılık ve toplumsal eleştiri açısından değerlendirmek, Türk ve Tatar edebiyatları arasında gerçekleşen etkileşimleri gözler önüne sermektir.

Anahtar Kelimeler

Ayaz İshaki, Tatar Edebiyatı, Kültürlerarasılık, Türk Edebiyatı, Toplumsal Eleştiri

Kaynakça

• Aytaç, G. (2013). Karşılaştırmalı Edebiyat Bilimi. Say Yayınları.
• Baykan, A. (2017). Johann Wolgan Geote’nin Faust I ve Friedrich Hebbel’in Maria Magdalena Adlı Eserlerinde Sosyal ve Kültürel Eleştiri. VI. Uluslararası Karşılaştırmalı Edebiyat Bilimi Kongresi Bildiri Kitabı. Ankara, 70-94.
• Bingöl, A. Îsâgūcî. TDV İslâm Ansiklopedisi. https://islamansiklopedisi.org.tr/isaguci
• Çelik, M. (2023). İki Yüzyıldan Sonra İnkıraz’da Ayaz İshaki’nin Tespitleri. İdil-Ural Araştırmaları Dergisi, 5(1), 1-22.
• Erkurt, G. (2022). Ulusal Edebiyata Katkısı Bağlamında Karşılaştırmalı Edebiyatın İşlevselliği Üzerine. Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9 (2), 149-156.
• Gökçek, F. (2001). Fatih Kerimi ve İstanbul Mektupları. F.Kerimi. İstanbul Mektupları içinde. (ss. IX-XIV). İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Güngör, G. (2018). Ayaz İshaki’nin “Tormış mı bu?” Adlı Eserinde Cedidizm Algısı ve Aydın Tipi. Gayaz İshaki hem ХХ gasır başı Tatar millî yanarışı halıkara konferentsiya materialları. Kazan, 166-172.
• İbrahimov, A. (1915, 26 Şubat). Mögallime’nen Ufa’da uynaluı mönesebete belen. Tormış.
• İbrahimova, F. (1995). Gayaz İshaki turında zamandaşları. Казан утлары, 3. https://kazanutlary.ru/j-archive/journal-materials/1995-3/gayaz-iskhakyy-turynda-zamandashlary
• İshaki, A. (1929). Tolstoy’un Tatar Edebiyatına Etkisi. Millî Yol, 8, 9-13.
• İshaki, A. (1999). Eserler. Cilt 2. Казан: Tataristan Kitap Neşriyatı.
• Kamalieva, A. (2009). Romantik Millliyetçi Ayaz İshaki. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Kanlıdere A. (2019). Sosyalizmden Türkçülüğe Kazanlı Ayaz İshaki. İstanbul: Ötüken Yayıanları.
• Кarimullin, А. (1983). Tatarskaya kniga poreformennoy Rossii. Kazan: Tatarskoye Knijnoye İzdatelstvo.
• Kefeli, E. (2006). Karşılaştırmalı Edebiyat: Tanım, Yöntem ve İncelemeler. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. https://dergipark.org.tr/tr/pub/talid/issue/43477/530624
• Musin, F. (1998). Gayaz İshaki (Tormışı hem Eşçenlege). Казан: Tataristan Kitap Neşriyatı.
• Orhan, Ö. (2013). Rousseau ve Türkiye. FLSF Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi. 16, 121-148.
• Özen, Ş. .Teftâzânî. TDV İslâm Ansiklopedisi. (8), 331-350. https://islamansiklopedisi.org.tr/teftazani
• Parlak, N. (2015). İsmail Gaspıralı’nın Dârürrahat Müslümanları Adlı Eserindeki Endülüs Algısı Üzerine. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (ERZSOSDER), ÖS-I, 141-160.
• Rami, İ. (2021). Tatar Tiyatrosunun Oluşumu Sürecinde Galiesgar Kamal’in Türkçeden Yaptığı Çevirilerin Rolü. İdil Ural Araştırmaları Dergisi, 3 (1), 61-72. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iuad/issue/63434/838404
• Sivri, M. (2017). Şiir ve Kültürlerarasılık. Nazım Hikmet Ran Örneği. VI. Uuluslararası Karşılaştırmalı Edebiyat Bilimi Kongresi Bildiri Kitabı. Ankara, 536-550.
• Tüfenkçi, S. ve Çetin, M. (2017). Rousseau’da İnsan Doğası ve Değerler Eğitimi. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 16 / 32, 487-506. https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.378974
• Zaripova Çetin, Ç. (2018). XX. Yüzyıl Kazan Tatar Edebiyatı. Türk Dünyası Çağdaş Edebiyatları El Kitabı. İstanbul: Kesit Yayınları, 569-824.
• Zaripova Çetin, Ç. (2023). Ayaz İshaki’nin Sünnetçi Dede Eserinde Tatar Köy Hayati. İdl-Ural Araştırmaları Dergisi, 5 (1), 93-122.
• Yarullina, R. (2002). Tatarnın Milli Kaharmanı. İshakıy Gayaz, Saylanma Eserler. Kazan: Heter Neşriyatı, 5-18.
• Yarullina Yıldırım, R. (2014). Tatar Edebiyatında Istanbul İmajı. Turkish Studies - International Periodical for The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 9/3 Winter, p. 1599-1609,