İbn Cübeyr seyahatnâmesinde tasavvufî kültür

Yıl 2024, Sayı: 38, 1112 - 1130, 21.02.2024

Mahmut Askeri Küçükkaya

https://doi.org/10.29000/rumelide.1440007

Öz

İbn Cübeyr Seyahatnâmesi, İslâm kültür tarihinin önemli eserlerindendir. 12.yüzyıl Müslüman coğrafyası hakkındaki bilgileri aktarması açısından kıymetli bir kaynaktır. İbn Cübeyr, uğradığı yerlerin tarih, kültür, dinî hayat ve sosyolojik bulguları hakkında kayda değer bilgiler vermiştir. Arap edebiyatının önemli örneklerinden sayılan İbn Cübeyr Seyahatnâmesi, kendinden sonra yazılmış olan seyahatnâmelere örnek olmuştur. İbn Cübeyr Seyahatnâmesi; şahıs ve yerler hakkında kabul edilebilir, abartıya kaçmayan ölçülü bilgiler vermesi açısından önemli bir eserdir. İbn Cübeyr’in bilgi ve kültür anlayışına bağlı tenkid, tahlil ve analizleri tarihi olaylara bakışı seyahatnâmesine değer katmıştır. Bu çalışma, İbn Cübeyr Seyahatnâmesinde tasavvuf kültürü ile ilgili olarak ilk sûfiler, tekke ve ziyaretgâhların araştırılması amacıyla yapılmıştır. İbn Cübeyr Seyahatnâmesini tahkik eden Hüseyin Nasar nüshasının esas alındığı çalışmamızda, kaynaklarda isimlerine rastlanılmayan ve aksi ispat edilmediği sürece ilk dönem 14 sûfinin belirlenmiş olması önemlidir. Yine tasavvufun ilk dönemlerinde İslâm coğrafyasının çeşitli beldelerinde faaliyet gösteren 8 tekke ve 3 ziyaretgâh hakkında bilgi verilmiş olması kayda değer bir olgudur. Seyahatnâme’de iki kadın sûfînin isminin geçmesi ayrıca önem arz etmektedir. İbn Cübeyr, gezdiği yerlerde tasavvuf ehlinin sohbetlerinde bulunmuş, tekkelerde misafir olarak kalmııştır. Ancak, İbn Cübeyr Seyahatnâmesin’de herhangi bir tarikatın adı geçmemektedir. Bu durum seyahatlerin tarikatlaşma döneminin başlangıcında yapılmış olmasından kaynaklanmaktadır. Bu incelemede takip edilen metodla, ilk dönem sûfileri, tekkeler ve ziyaretgâhlar ayrı ayrı başlıklar hâlinde ele alınmıştır. Tasavvufun erken dönemlerinde sûfilerin; âbid, zâhid, şeyh, fâzıl olarak vasıflandırılmış olmaları tasavvuf tarihi açısından önemli bir unsurdur. Tasavvufun ilk dönemlerinde insanların sûfilerle münasebetleri, tekke ve ziyaretgâhlara olan ilgilerinin tespiti tasavvuf tarihi açısından önemli bir husustur. Bu makale ile İbn Cübeyr Seyahatnâmesinde tasavvufun tarikatlaşmadan önceki zâhid sûfiler, tekkeler ve ziyaretgâhların belirlenmiş olması tasavvuf tarihi alanına katkı sunacaktır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf Kültürü, İbn Cübeyr Seyahatnâmesi, Sûfiler, Tekkeler, Ziyaretgâhlar

Kaynakça

• Abdülvehhab, H. (1946), Tarihü’l-mesâcidi’l-eşeriyye. Kahire: yy.
• Abouseıf. B.D. ( 2002),“Kubbetü’l-İmâm eş-Şâfiî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26: 303-304. Ankara: TDV Yayınları.
• Abouseıf, B.D. (1999), “İbn Tolun Camii”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20: 416-418. Ankara: TDV Yayınları.
• Acar, A. (2004), “İbn Cübeyr Seyahatnâmesinde Dinsel Hoşgörü”, İslâmî Araştırmalar Dergisi (17/2: 130). Ankara.
• Ahmed b. Hanbel (1984), Kitâbü’z-Zühd. (nşr. Muhammed Celal Şeref) İskenderiye: yy.
• Alkame b. M. (1408), Zühdü’ş-şemâniye mine’t-tâbi’în. nşr. Abdurrahman b. Abdülcebbâr el-Feryevâî. Medine: yy.
• Arberry, A.J.( 2004),Tasavvuf: İslâm Mistiklerinin Öyküsü. Trc. İbrahim Kapaklıkaya. İstanbul: yy.
• Ateş, S. (1974), İşârî Tefsir Okulu. Ankara: yy.
• Bağdâdî, H. (ts) Târîhu Bağdâd. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye.
• Bağdâdî, H. (1931). Târîhu Bağdâd. 8-14 cilt. Kahire.
• Beksaç, E. (2007), “Nûreddin Zengî Külliyesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33: 263. İstanbul: TDV Yayınları.
• Câmî, A. (1980) Nefehâtü’l-üns. Trc. Lâmiî Çelebi. İstanbul.
• Canım, R. (2010). Divan Edebiyatında Türler. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Çağrıcı, M. (1996).“Gazzâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13: 489-505. İstanbul: TDV Yayınları.
• Çankaya, Ş. (2019). İslâm Kültüründe Seyahat ve Endülüslü Seyyah İbn Cübeyr’in Hac Yolculuğu. Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi,
• Dayf, Ş. (ts) er-Rahalât. Kahire: Dârü’l-Meârif
• Dülgar, S. (2023) “Evliya Çelebi Seyahatnâsi’nde İç Anadolu Bölgesindeki Tekke ve Zâviyeler ile Helal Yaşamı Yaygınlaştırıcı Rolleri”,5(1),53-61. Academik Platform Journal of Halal Lifestyle.
• Ebû Sirhân, Avde, A (1979).“Eşerü’r-rahhâleti’l-müslîmin fi ta’rifi’l-mücteme’âti’l İslâmiyye”, el-Faysal, XXV, 31-34 Riyad:yy.
• Ferîdüddin Attâr. (1337). Tezkiretü’l-Evliyâ. Nşr.Muhammed İsti’lâmî.Tahran.
• Ferîdüddin Attâr.(1991). Tezkiretü’l-evliyâ. Trc. Süleyman Uludağ. İstanbul.
• Ferruh, Ö. (1990) Târihu’l Ulûm inde’l-Arab. Beyrut,
• Gökay, O.Ş. (1973),”Türkçe’de Gezi Kitapları”, Türk Dili (Gezi Özel Sayısı) Cilt 27, Sayı 258. Ankara.
• Gramlich, R. (1992). “Abû Suleymân ad-Dârânî”. 33: 22-85. Leiden: Oriens: Milletlerarası Şark Tetkikleri Cemiyeti Mecmuası
• Gündüz, (1992).“Bünân b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6: 488. İstanbul: TDV Yayınları.
• Gürer, D. (2010).“Şiblî, Ebu Bekir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39: 125-126. İstanbul: TDV Yayınları.
• Hücvirî, A. (2018). Keşfu’l-Mahcûb (Hakikat Bilgisi).Haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• İbn Cübeyr. (1955). Rıhle, Tahk. Hüseyin Nasar. Kahire: Darü’l- Mısır Litabia.
• İbn Cübeyr. (2021) İbn Cübeyr Seyahatnâmesi Endülüs’ten Hicaz’a. Trc ve Değerlendirme. Mehmet Öztekin, (İstanbul: Nizamiye Akademi Yayınları.
• İbn Cübeyr. (1964). Rıhletü İbn Cübeyr. Beyrut: Dâr’üs-sâdr.
• İbn Cübeyr. (2020) Seyahatnâme.Çev.Ramazan Şeşen. İstanbul:Yeditepe Yayınevi
• İbn İyâz. (1968). Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik li-ma’rifeti a’lâmi mezhebi’l-İmâm Mâlik. Nşr. Ahmed Bekir Mahmud. 2 cilt. Beyrut,
• İbn Kesîr. (1939). el-Bidâye ve’n-nihâye, 9 cilt. Kahire.
• İbnü’l-Cevzî. (1985). Menâkıbü Ma’rûf el-Kerhî ve ahbâruh. Nşr. Abdullah M. El-Cübûrî. Beyrut.
• İbnü’l-Hatîb, L. (ty) el-İhâta fî ahbâri Gırnâta. Cezayir: Dâru’l-Emel.
• İmâmüddin. H. (1984). Ömer b. Abdülaziz Dönemi ve İslâm İnkilâbı. Trc. Ubeydullah Dalar. İstanbul.
• Kandemir, M.Y. (1994). ”Ebû Müslim el-Havlânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10: 196-197. İstanbul: TDV Yayınları.
• Kara, M. (1993). “Dârânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8:485. İstanbul: TDV Yayınları.
• Karaarslan, N.Ü. (1999), “İbn Cübeyr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 19: 400. İstanbul: TDV Yayınları.
• Kavak, A. )2020) “ Seyyah İbn Battûta’nın gözüyle 14. Asır İran toplumunda tasavvuf”, 11/25 Aralık. s, 432-456. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
• Koçkuzu, A,O. (1992). “Sosyal ve Kültürel Hayat Açısından İbn Cübeyr Seyahatnâmesine Göre Fırat Havzası”, 3/42 Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
• Kuşeyrî, A. (1972). er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. Nşr. Abdülhalim Mahmud-Mahmud b. Şerîf. Kahire: yy.
• Kuşeyrî, A. (2009). Kuşeyrî Risâlesi (Sûfilerin İnanç ve Ahlakı). Trc. Dilaver Selvi. İstanbul: Pozitif Dağıtım.
• Küçükkaya, M.A.(2012). Evliya Çelebi Seyahatnâmesinde Tasavvuf Tarikatlar-Şeyhler-Tekkeler-Ziyaretgâhlar. İstanbul: Mostar Yayınları.
• Küçükkaya,M.A.(2021). İbn Battûta Seyahatnâmesinde Tasavvufî Kültür. İstanbul: Nizamiye Akademi Yayınları.
• Makkarî, A. (1968), Nefhu’t-tîb min ğusni’l-Endelüsi’r-ratîb. Nşr. İhsan Abbas. Beyrut.
• Massignon, L-Kraus, P. (1957). Ahbârü’l-Hallâc: Akhbar al-Hallaj. Paris.
• Öngören, R. (2003), “Mâ’rûf-i Kerhî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28: 67. Ankara: TDV Yayınları.
• Özçelik, M. (2012). Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde Mevlâna Mesnevîler ve Mevlevîhâneler, Konya: Rûmî Yayınları.
• Özdemir, M. (2020), “Muvahhidler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31: 410. Ankara: TDV Yayınları.
• Özdirek, R. – A. H. Çavuşoğlu, (2010). “ Süfyân es-Sevrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38: 23-28. İstanbul: TDV Yayınları.
• Özel, A. (1995). “Emeviyye Camii”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11: 109-111. İstanbul: TDV Yayınları.
• Serrâc, E. N. (1960). el-Lûma. nşr. Abdulhalim Mahmud -Tâhâ Abdülbakî Sürûr. Kahire: yy.
• Sülemî, M. (1969). Tabakâtü’s-sûfiyye. Nşr. Nureddiîn Şeribe. Kahire.
• Şa’rânî, A. ( 1954). et-Tabakâtü’l-kübrâ. 1. Cilt. Kahire.
• Şehristânî, M. (1961), el-Milel ve’n-nihal. nşr. M. Seyyid Kîlânî. Kahire.
• Tek, A. (2008).“Rûzbârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35: 276. İstanbul: TDV Yayınları.
• Tek, A. (2010). “Süfyân es-Sevrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38: 28. İstanbul: TDV Yayınları.
• Tosun, N. (2013).“Zünnûn el-Mısrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44: 575-576. İstanbul: TDV Yayınları.
• Uludağ, S. (1997).“Hallâc-ı Mansûr’. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15: 377-381. İstanbul: TDV Yayınları.
• Uludağ, S.(1997). “Harrânî, Hayat b. Kays”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16: 240 İstanbul: TDV Yayınları.
• Uludağ, S. (1996) “Gazzâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13: 515-518. İstanbul: TDV Yayınları.
• Watt, W. M.( 1989). Müslüman Aydın: Gazzâlî Hakkında Bir Araştırma. Trc. Hanifi Özcan. İzmir: yy.
• Wolfe, M. (1997). “ Ibn Jubayr: Spain 1183-84”. One Thousand Roads to Mecca: Ten Centuries Of Travelers Writing About the Muslim Pilgrimage. New York: Grove Press.
• Yazıcı, H. (2009). “ Seyahatnâme” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37: 9-11. İstanbul: TDV Yayınları.
• Yazıcı, T. (1993).“Cemâleddîn-i İsfahânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7: 311. İstanbul: TDV Yayınları.
• Yıldız, H. D.(1989). “Ahmed b. Tolun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2: 141-143. İstanbul: TDV Yayınları.
• Yiğit, İ.(2007).“Ömer b. Abdülazîz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34:53-55. İstanbul: TDV Yayınları.
• Zehebî, M.A. (1981-85), Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. Nşr. Şuayb el-Arnaût. 21 cilt. Beyrut.