Alımlama Estetiği Bağlamında İbn Tabâtabâ el-Alevî’de Metnin Hazzı

Yıl 2024, Sayı: 38, 1283 - 1299, 21.02.2024

Sultan Duran Gürbüz , Kadir Kınar

https://doi.org/10.29000/rumelide.1440996

Öz

Alımlama Estetiği, edebiyat metinlerine okur merkezli yaklaşım sunan bir teoridir. Bu kuram, metinlerin okur tarafından nasıl algılandığını ve yorumlandığını inceleyerek edebiyat eserlerinin anlamını ve etkisini daha iyi anlamayı amaçlar. Alımlama Estetiği, Wolfgang Iser, Hans Robert Jauss, Stanley Fish gibi önemli edebiyat teorisyenleri tarafından geliştirilmiştir. Bu araştırmada, İbn Tabâtabâ'nın I´yâru’ş-Şi´r adlı eserindeki metne yaklaşımın alımlama estetiği ile ne kadar örtüştüğü ve bu yaklaşımın temel savlarından biri olan “metnin hazzı” ilkesinin İbn Tabâtabâ’da nasıl ele alındığı araştırma konusu edilmiştir. Alımlama estetiğinin içerisinde yer alan “metnin hazzı”, metnin estetik niteliklerine vurgu yapar. Metin ile okur arasındaki etkileşimin bir sonucu olan “metnin hazzı”, metinde bulunan boşluklardan, yoruma açık ifadelerden ve okurun aktif olmasını gerektiren dil oyunlarından kaynaklanır. Okur bu tarz metinden estetik deneyim elde eder ve beklentiler çevreniyle birlikte sanatsal hazzı içerimler. Alımlama estetiği bağlamında İbn Tabâtabâ’nın okuruna metinde verdiği sanatsal hazzın metin üreticisi ve okuru olmak üzere iki ucu bulunmaktadır. Şair üretici tarafta metnini, okuruna daha fazla etkide bulunmak için dil ve kültür unsurlarına dikkat ederek oluşturur. Okur ise önceki okumalarından veya yaşantı olarak edindiği tecrübelerinden hareketle metni daha iyi anlamlandırır. Böylece İbn Tabâtabâ’nın istediği estetik tepki gün yüzüne çıkar. Bu makalenin amacı yirminci yüzyılın sonlarına doğru kuram halini alan “alımlama estetiğinin” dile getirdiği “edebî hazzın” İbn Tabâtabâ’daki görünürlüğünü, kuramla örtüşen veya özgün yanlarını ele almaktır. Araştırmaya İbn Tabâtabâ’nın konu edilmesininin sebebi ise hicrî dördüncü asır gibi Arap edebî eleştirisinin erken bir döneminde, onun metinden hareketle dinleyiciye, kuramsal bir ifade olarak ise okura değer atfetmesi ve özellikle edebî hazza sıkça vurgu yapmasıdır.

Anahtar Kelimeler

İbn Tabâtabâ, Metnin Hazzı, Alımlama Estetiği, Okur, Estetik Metin

Kaynakça

• Abdi’l-Al, A.-S. A.-H. (1978). Nakdu’ş-Şi`r beyne İbn Kuteybe ve İbn Tabâtabâ. Dâru’l-Fikri’l-Arabî.
• Akbulut, S. (2017). Alımlama Estetiği [Yüksek Lisans Tezi]. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Akerson, F. E. (2010). Edebiyat ve Kuramlar (2.). İthaki Yayınları.
• Aytaç, G. (2016). Genel Edebiyat Bilimi. Doğu Batı Yayınları.
• Bânakîb, A. A. (2002). El-Belâğatu ve’l-Eseru’n-Nefsî-Dirâsetun fî Tirâsi Abdi’l-Kâhir el-Cürcânî [Yüksek Lisans Tezi]. el-Memleketu’l-Arabiyeyetu’s-Suûdiyyetu Vizâratu’t-Ta´lîmi’l-Ulyâ Câmiatu Ummu’l-Kurâ Kulliyyetu’l-Luğati’l-Arabiyye.
• Barthes, R. (2007). Yazı üzerine Çeşitlemeler Metnin Hazzı (Ş. Demirkol, Çev.; 2. bs). Yapı Kredi Yayınları.
• Baydar, M. (2015). Edebiyatçılarımız Ne Diyorlar. İletişim Yayıncılık.
• Calp, M. (2017). Edebiyat Bilgi ve Kuramları. Nobel Yayıncılık.
• Cürcânî, A. (2004). Delâilu’l-İ´câz (5.). Mektebetu’l-Hâncî.
• Cürcânî, A. (2016). Delâilu’l-İ´câz Sözdizimi ve Anlambilim (O. Güman, Çev.). Litera Yayıncılık.
• Cürcânî, K. (t.y.). El-Visâta beyne’l-Mütenebbî ve Husûmihî (3. bs). Mekkiu’l-Verâk.
• Ebû Ali, N. H. (2018). En-Nakdu’l-Edebi fî Türâsi’l-Arabi’n-Nakdî (6. bs).
• Eco, U. (2021). Açık Yapıt (T. Esmer, Çev.; 5. bs). Can Sanat Yayınları.
• el-Alevî, İ. T. (2005). Iyâru’ş-Şi`r. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• el-Kurdî, A. (2015). El-Fikru’n-Nakdî I´nde’l- Arab. Mektebetu’l-Arab.
• Elbir, B. (2006). Edebiyat Bilgi ve Kuramları. Pegem Yayıncılık.
• Fatûm, M. H. (2013). Et-Telakkî fî’n-Nakdi’l-Arabî fi’l-Karni’r-rabi’l-Hicrî. Vizâratu’s-Sekâfe.
• Fusillo, M. (2012). Edebiyatta Estetik (F. Demir, Çev.). Dost Kitabevi.
• Görgün, H. (2021). Mimesis Kavramı, Üç Yansıtma Kuramı ve bu Kavramın Temel Sanat Akımları Üzerine Etkisi. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 51, 349-366.
• Hafız, M. (2015). Platon Aristoteles ve Plotinus’ta Mimesis Teorisi. Journal of Islamic Research, 26(1), 45-52.
• Iser, W. (1995). Fi`lu’l-Kırâati-Nazariyyetu Cemâliyyeti’t-Tecâvib Fi’l-Edebi- (H. Lehemedânî & el-K. el-Celâlî, Çev.). Mektebetu’l-Menâhil.
• Karaca, E. Z. (2007). Alımlama Estetiği İlkelerinin Ernasto Sàbato’nun El-Tùnel Adlı Yapıtında Kavramsal Uygulanması [Doktora Tezi]. İstanbul Üniversitesi Sosyal bilimler Enstitüsü.
• Kolcu, A. İ. (2008). Edebiyat Kuramları. Salkım Söğüt Yayınları.
• Köseoğlu, B., & toprak, M. (2017). Modern Kuramların Postmodern Yansımaları: Okur Odaklı Edebiyat Kuramlarında Okurun Konumlandırılışı. Diyalog Interkulturelle Zeitschrift Für Germanistik, 5(1), 49-70.
• Kuran, N. (1996). Alımlama Estetiği ve Hans Robert Jauss. İçinde M. Rifat (Ed.), Eleştiri ve Eleştiri Kuramı Üstüne Söylemler (ss. 29-42). Düzlem Yayınları.
• Macit, M., & Soldan, U. (t.y.). Edebiyat Bilgi ve Teorileri (9. bs). Grafiker Yayınları.
• Moran, B. (2009). Edebiyat Kuramları ve Eleştiri (19. bs). İletişim Yayınları.
• Özbek, Y. (2004). Post-modernizm ve Alımlama Estetiği (2. bs). Çizgi Kitabevi.
• Rifat, M. (2008). Yaklaşımlarıyla Eleştiri Kuramcıları (2. bs). Sel Yayıncılık.
• Sakallı, C. (2016). Günümüz Edebiyat ve Eleştiri Kuramları. Anı Yayıncılık.
• Sayın, Ş. (1999). Metinlerle Söyleşi. Multılıngual.
• Solak, Ö. (2014). Edebiyat Biliminde Kuram ve Yöntem. Nobel Yayıncılık.
• Tanç, N. (2013). Alımlama Estetiği Işığında Hüsn ü aşk’ın Tahlil ve Tenkidi [Doktora Tezi]. Muğla Sıtkı Koçman üniversitesi Sosyal Bilimler Üniversitesi.
• Tunalı, İ. (2002). Estetik (20. bs). Remzi Kitabevi.
• Türkyılmaz, M., Can, R., & Karadeniz, A. (2010). Alımlama Estetiği ve Okur Merkezli Yaklaşımın Eski Edebiyat Eğitimine Uygulanması. Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, 29, 153-172.
• Tüzel, S., & Kurudayıoğlu, M. (t.y.). Alımlama Estetiği Kuramı Doğrultusunda Okurun Beklenti Ufkunun Tespit Edilmesi Üzerine Uygulamalı Bir Çalışma. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10(21), 101-123.