Celâlzâde Mustafa Çelebi’nin Tevârîh-i Ayasofya-yı Şerîf’inde zincirleme isim tamlaması biçimleri

Yıl 2024, Sayı: Ö14, 227 - 238, 21.03.2024

Mükremin Doğan

https://doi.org/10.29000/rumelide.1444391

Öz

Bu çalışmada, Koca Nişancı Celâlzâde Mustafa Çelebi tarafından 16. yüzyılda kaleme alınmış olan Tevârîh-i Ayasofya-yı Şerîf adlı eserdeki zincirleme isim tamlamaları değerlendirilmiş ve sınıflandırılmıştır. Siyasî yönü ve edebî kişiliğiyle devrin önde gelen simalarından olan Mustafa Çelebi, eserinde hem kendi sanatçı karakterini hem de Türkçe, Farsça ve Arapçaya hâkimiyetini farklı şekillerde kurduğu zincirleme isim tamlamalarıyla göstermiştir. İsim tamlamalarının en eski yazılı örneklerini Eski Türkçe döneminde bulmaktayız. Aslında tartışmalı bir konu olan ve kaynaklarda "zincirleme ad tamlaması, zincirleme izafet, tetabu-ı izafet, adtakımının zincirlemesi, zincirleme isim takımı" şeklinde geçen zincirleme isim tamlaması ise araştırmacılar tarafından değişik tanımlar ve adlandırmalarla açıklanmaya çalışılmıştır. Çoğu uzman, zincirleme isim tamlamasını isim tamlaması başlığı altında ayrı bir madde olarak ele alırken bazı akademisyenler bu tamlama türüne hiç yer vermemiş; konuyu belirtili ve belirtisiz isim tamlaması çeşitleri ile sınırlı tutmuştur. Dil uzmanları arasında zincirleme isim tamlaması türünün varlığını kabul etmekle birlikte bu yapının fesahatte ifade aksaklıkları, kusurlar barındırdığını ifade edenler olduğu gibi yaygın açıklama için kullanılan zincirleme isim tamlaması teriminin doğru bir adlandırma olmadığını vurgulayanlar da vardır. Çalışmada, tamamı Türkçe yapıya uygun olarak oluşturulmuş tamlamaların yanı sıra asıl unsuru veya yardımcı unsuru Farsça yapıya göre dizilmiş tamlamalar da değerlendirilmiştir. Eserde sıkça kullanılmış Farsça zincirleme isim tamlamaları ve kullanımı oldukça sınırlı olan Arapça isim tamlamaları da incelemeye dâhil edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Koca Nişancı Celâlzâde Mustafa Çelebi, Tevârîh-i Ayasofya-yı Şerîf, zincirleme isim tamlaması

Kaynakça

• Atabey, İ. (2011). Ders Kitaplarındaki Dil Bilgisi Konularının Bilgi ve Tanım Açısından Tutarlılığı. 38. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi), 1: 133-154.
• Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin Grameri, İstanbul: Baha Matbaası.
• Bilgegil, K. (2009). Türkçe Dilbilgisi, Erzurum: Salkımsöğüt Yayınları.
• Çelebi, Celâlzâde Mustafa (2011). Kanunî'nin Tarihçisinden Muhteşem Çağ ve Kanunî Sultan Süleyman, İstanbul: Kariyer Yayıncılık.
• Delice, H. İ. (2007). Türkçe Sözdizimi, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Delice, H. İ. (1997). Zincirleme İsim Tamlaması Teriminin Kullanımı Üzerine. Türklük Bilimi Araştırmaları, 5: 365-369.
• Ediskun, H. (1999). Türk Dilbilgisi, İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Ergin, M. (2019). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Hatiboğlu, V. (1982). Türkçenin Sözdizimi, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• Kahraman, T. (2005). Çağdaş Türkiye Türkçesi Dilbilgisi, Ankara: Dumat Basımevi Yayınları.
• Karaağaç, G. (2016). Türkçenin Dil Bilgisi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Karahan, L. (1995). Türkçede Söz Dizimi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sawalha, M. (2023). Ali Şir Nevayi’nin Mesnevilerindeki Zincirleme İsim Tamlaması Yapısı. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 12: 733-744.
• Sungurhan, A. (2017). Beyânî Tezkiresi, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Şen, O. (2010). Göktürk Yazıtlarının Kelime Varlığı, Yayımlanmamış yüksek lisans tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı.