Şecere-i Terakime’de +{Dın} Durum Biçim Birimini Yükleyen Eylemler ve Anlamsal Rolleri

Yıl 2024, Sayı: Ö14, 172 - 194, 21.03.2024

Gamze İnce

https://doi.org/10.29000/rumelide.1454372

Öz

Bağımlı biçim birimlerden bir ad işletimi olan +{DIn} durum biçim birimi için geleneksel dil bilgisinde ayrılma, çıkma, uzaklaşma, ablatif, kimden hâli terimleri de kullanılmaktadır. Bu biçim birim Tümce içinde sadece söz dizimsel değil, anlamsal ilişkiler de kurar. Bu çalışmada, +{DIn} durum biçim biriminin eylem ile ad arasında kurduğu morfosentaktik bağ üzerinde durulmuştur. Üyelerine +{DIn} durum biçim birimi yükleyen eylemler ve üyelerin mantıksal yapıda yüklendikleri anlamsal roller tespit edilmeye çalışılmıştır. Üye yapısı (argument structure), durum dil bilgisi (case grammar) ve anlamsal roller (semantics roles), Yönetim Kuramı (Goverment Theory) gibi dil bilimsel yaklaşımlardan faydalanılmıştır. Üyelerine +{DIn} durum biçim birimi yükleyen 58 eylem tespit edilmiştir. Tespit edilen eylemler, Ebu’l-Gazi Bahadır Han’ın Şecere-i Terakime adlı eseri taranarak elde edilmiştir. Eserde +{DIn} durum biçim birimini yüklenen üyeler 8 farklı anlamsal rol yüklenmiştir. Bu roller sayısal olarak çoktan aza doğru kaynak (33), sebep (18), güzergâh (9), süre (7), materyal (3), karşılaştırma (4) araç (1), söyleyen (1) biçiminde sıralanabilir. Eylemlerin üyelerine en fazla yüklediği anlamsal rol kaynak rolüdür. Ayrıca eylemleri +{DIn} durum biçim birimini yükledikleri üyelerine birden fazla anlamsal rol yüklemişlerdir. Sadece yüzey yapıdan hareketle gerçekleştirilen söz dizimi çalışmalarında kimi dilsel yapılar açıklığa kavuşturulamamaktadır. Oysa bu yapıların mantıksal yapıdan da yararlanılarak yapılan çalışmalarla çözümlenebileceği düşüncesindeyiz. Bu tür çalışmaların dil öğretiminde tümce ve eylem öbeklerinin hızlı ve kolay öğretilmesini sağlayacağı kanısındayız.

Anahtar Kelimeler

+{DIn} Durum Biçim birimi, Söz dizimi, Anlamsal Roller, Şecere-i Terakime, Çağatay Türkçesi

Kaynakça

• Akbay, O. H. (2006). Japonca ve Türkçedeki Eylemlerin Üye Yapısı-Dil Öğretimi Amaçlı Bir Karşılaştırma-. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Akcan, P. İ. (2010). Konu Rolleri: Türkçe Eylem Veritabanı Temelinde Bir Anlambilimsel Konu Rolleri Modeli Önerisi. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Aksan, D. (1989). Her Yönüyle Dil Ana Çizgileriyle Dilbilim II, Ankara: TDK
• Alan, N. (2019). “+{DAn} Durum Biçim birimi (Yükleyenlerin Üye Yapısı ve Anlamsal Rolleri)” Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 8/19, s. 49-82.
• Alan, Nazmi (2016) “+{DAn} Durum Biçim birimi (Yükleyenlerin Üye Yapısı ve Anlamsal Rolleri)” (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Eskişehir: T.C. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Banguoğlu, T. (1990). Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
• Bayrav, S. (1969) Yapısal Dilbilimi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Blake, B. J. (2004) Case. Cambridge University Press.
• Boz, E. (2007). Türkiye Türkçesinde +{A} Durum Biçim birimi, Ankara: Gazi Kitabevi.
• Bussmann, H. (2006). Routledge Dictionary of Language and Linguistics. (G. P. Trauth, K. Kazzazi, Çev.) London and Newyork: Routledge.
• Crystal, D. (2008). A Dictionary of Language and Linguistics, Blackwell Publishing.
• Demir, N. (2023). Şecere-i Terakime Türklerin Soy Kütüğü (Ebulgazi Bahadır Han), İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Dilaçar, A. (1971). “Gramer: Tanımı, Adı, Kapsamı, Türleri, Yöntemi, Eğitimdeki Yeri ve Tarihçesi” TDAY Belleten, Ankara: s. 83-145
• Doğan, N. (2017). “Türkçede İstem Değiştirimi I: Ettirgenleştirme” Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 6/ 14, s. 193-214.
• Doğan, N. (2018). “Türkçede İstem Değiştirimi II: Edilgenleştirme” Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 7/17, s. 177-196.
• Eckmann, J. (1988), Çağatayca El Kitabı, (Çev. Günay Karaağaç), İstanbul: Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ediskun, H. (2007). Türk Dilbilgisi. İstanbul: Remzi.
• Eker, S. (2011). Çağdaş Türk Dili, Ankara: Grafiker.
• Ergin, M. (1992). Türk Dilbilgisi, İstanbul: Bayrak Yayımları.
• Fillmore C. J.,(1968), The Case for Case, Universals in Linguistic Theory içinde, New York: Holt, Rinehart and Winston.
• Gencan, T. N. (2001). Dilbilgisi, Ankara: Aytaç Yayınevi.
• Hatipoğlu, V. (1978). Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Hengirmen, M. (2009). Dilbilgisi ve Dilbilim Terimleri Sözlüğü,Ankara: Engin Yayınevi.
• İmer, K., Kocaman, A., Özsoy, S. (2019) Dilbilim Sözlüğü, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• Kafalı, M. (1989). “Ebülgazi Bahadır Han” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi Ankara: TDV Yayınları. Cilt 10, s.358-360
• Kerimoğlu, C. (2019). Genel Dilbilime Giriş (Kuram ve Uygulamalarla Dilbilim, Göstergebilim ve Türkoloji) Ankara: Pegem Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2007). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi, Ankara: TDK
• Özkan, I. A. (2018). Evrensel Dilbilgisi ve Türkçede İstem, Ankara: Gece Akademi.
• Özsoy, N. (1993). Eski Anadolu Türkçesinde Hâl Eklerinin Fiillerle Münasebeti. Doktora Tezi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Ölmez, Z. (2020). Ebulgazi Bahadır Han Şecere-yi Terakime, Ankara: TDK Yayınları.
• Sebzecioğlu, T. (2016). Dilbilim Kavramlarıyla Türkçe Dilbilgisi, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Sebzecioğlu, T. (2022). Rol Kuramı ve Türkçede Konusal Roller, Ankara: Sonçağ Akademi.
• Sev, G. (2001). Etmek Fiiliyle Yapılan Birleşik Fiiller ve Tamlayıcılarla Kullanılışı, Ankara: TDK Yayınları.
• Sev, G. (2007). Tarihî Türk Lehçelerinde Hâl Ekleri. Ankara: Akçağ.
• Tesniere, L. (2015). Elements of Structural Syntax. (S. K. TimothyOsborne, Çev.) Amsterdam: John Benjamins Publishing Company.
• Toklu, O. (2018). Dilbilime Giriş, Ankara: Akçağ.
• Uzun, N. E. (2000). Ana Çizgileriyle Evrensel Dilbilgisi Ve Türkçe. İstanbul: Multilingual Yayınları.
• Uzun, N. E. (2004). Dünya Dillerinden Örnekleriyle Dilbilgisinin Temel Kavramları, Türkçe Üzerine Tartışmalar. İstanbul: Kitap Matbaası.
• Uzun, N. E. (2006). Biçim birim: Temel Kavramlar İstanbul: Papatya Yayıncılık.
• Üstünova, K. (2008). Ad işletimi (Biçim Bilgisi), İstanbul: Kesit Yayınları.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual
• Yavuz, H.; Balcı, A. (2011). Turkish Phonology and Morphology (Türkçe Ses ve Biçim Bilgisi). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayınları.