Türkmen Türkçesinde Ünlüler Nasıl Yazılmalıdır?

Yıl 2024, Sayı: 39, 15 - 25, 21.04.2024

Hüseyin Yıldırım

https://doi.org/10.29000/rumelide.1469384

Öz

Türk dilinin günümüz lehçeleri ile Türkmen Türkçesini karşılaştırdığımızda, Türkmen Türkçesinin ayırt edici bazı tipik ses özelliklerinin olduğu görülür. Bu ses özelliklerinden ünlü uzunlukları ve ünlü yuvarlaklaşması en belirgin olanlardır. Türkmen Türkçesindeki kısa olan her bir ünlünün, telaffuzda uzun biçimi vardır ancak yazıda ayrı işaretle gösterilmemiştir. Ana dili Türkmen Türkçesi olan kullanıcılar, konuşmada bu ünlü uzunluklarına dikkat eder ve içinde uzun ünlü bulunan kelimedeki ünlüyü uzun söyler; kendi dilinde yazılmış bir metni okurken de sözcüklerdeki uzun ünlüyü, yazıda farklı bir işaretle gösterilmese de, her zaman uzun okur. Mesela at yazar aat “ad” okur, gız yazar gıız “kız” okur, diş yazar diiş “diş” okur. Benzer durum ilk heceden sonra yuvarlaklaşan ünlüler için de geçerlidir. Bir Türkmen, ilk hecesinde yuvarlak ünlü bulunan kelimelerin sonraki hecelerinde yer alan a, e ünlülerini o, ö biçiminde yuvarlak söyler; yine Türkmen Türkçesiyle yazılmış bir metni okurken de yuvarlak okur. Mesela gorkak yazar gorkok “korkak” okur, yürek yazar yürök “yürek” okur. Fakat bu ses özelliği de yazıda gösterilmez. Ana dili Türkmen Türkçesi olmayıp sonradan bu lehçeyi öğrenmek isteyenler için bahsi geçen iki durum büyük sorun yaratır. Oysa bir başka Türk lehçesi olan Saha Türkçesinde, Ana Türkçeden itibaren süregelen asli uzun ünlüler ve ikincil ünlü uzunlukları aat “ad”, kııs “kız”, tiis “diş” örneklerinde olduğu gibi, yazıda ayrı işaretlerle gösterilmektedir. Aynı şekilde ünlü yuvarlaklaşmasının görüldüğü bir diğer lehçe olan Kırgız Türkçesinde yuvarlaklaşan ünlüler korkok “korkak”, cürök “yürek” örneklerinde olduğu gibi imlada da yuvarlak yazılır. Bu çalışmada Saha Türkçesi ve Kırgız Türkçesi örneğinde, Türkmen Türkçesinde ünlülerin doğru okunuş ve söyleyişe uygun olarak nasıl yazılması gerektiğine dair bazı önerilerde bulunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türkmen Türkçesi, uzun ünlü, Kırgız Türkçesi, Saha Türkçesi, ünlü yuvarlaklaşmaları

Kaynakça

• Anisimov, V. M. (2013). “Yakut Türkçesinde İkizleşmiş Ünsüzler” (Çev. Emine Atmaca – Reshide Adzhumerova). Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 8/1 Winter 2013, p.775-780, Ankara-Turkey.
• Azmun, Yusuf (2021). Türkmencenin Sesleri ve Yazımı Üzerine. İstanbul: Kutlu Yayınevi.
• Buran, Ahmet (2017). “Kırgız Türkçesinde Ses Uyumlarının Sebep Olduğu Ses Değişmeleri”. Uluslararası Türk Lehçeleri Araştırmaları Dergisi (TÜRKLAD), Cilt 1, Sayı 1, s. 1-11.
• Clark, Lary (1998). Türkmen Reference Grammar. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Doğan, L. (1996). “Türkmen Türkçesinde Uzun Ünlüler ile İlgili Hususlar”. Türk Dünyası Dil Ve Edebiyat Dergisi (1).
• Gökçür, Engin (2016). “Türkmen Türkçesinde Birincil Uzun Ünlüler”. The Journal of Academic Social Science Studies, Number: 47, p. 235-253, Summer I.
• Kasapoğlu Çengel, Hülya (2017). Kırgız Türkçesi Grameri (Ses ve Şekil Bilgisi). Ankara: TDK Yayınları.
• Kirişçioğlu, M. Fatih (1994). Saha (Yakut) Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Kirişçioğlu, M. Fatih (2021). “Saha Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri (Editör A. Bican Ercilasun). Ankara: Akçağ Yayınları, s. 1271-1335.
• KS (2017). Kırgızca – Türkçe Sözlük II Cilt. (Yazarlar: Ekrem Arıkoğlu vd.). Bişkek: Kırgızistan-Türkiye “Manas” Üniversitesi Yayınları.
• Nurmuhammedov, A. (2007). “Kaşgarlı Mahmut’un Divanı’nda Aslî Uzun Ünlülerin Gösterilişi” (Akt. Yakup Sarıkaya). İlmî Araştırmalar, sayı 24, s. 117-128.
• Sarıyev, Berdi - vd. (2019). Türkçe-Türkmence / Türkmençe-Türkçe Konuşma Kılavuzu / Gepleşik Gollanmasy. Erzurum: Fenomen Yayıncılık.
• SS (1995). Türkçe – Sahaca (Yakutça) Sözlük (Yayına Hazırlayan: Yuriy Vasiliev). Ankara: TDK Yayınları.
• Şahin, S. (2019). “Türkmen Türkçesinde Dudak Benzeşmesi (Labial Singarmonizm)”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyatı Dergisi, vol.47, 229-244. Tekin, Talat (1975). “Ana Türkçede Aslî Uzun Ünlüler”. Ankara: Hacettepe Üniversitesi yayınları.
• TS-I (2016). Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi I Tom, Aşgabat: Türkmen dövlet neşirýat gullygy.
• TS-II (2016). Türkmen Diliniň Düşündirişli Sözlügi II Tom, Aşgabat: Türkmen dövlet neşirýat gullygy.
• Weýisow, B. – Babaýewa, G. (2009). Türkmen Diliniň Fonetikasy. Aşgabat: Türkmenistanyň Bilim Ministrligi.
• Yıldırım, Hüseyin (2020). Türkmen Türkçesi Grameri (Ses ve Şekil Bilgisi). Ankara: TDK Yayınları.
• Yılmaz Ceylan, Emine (1991). “Ana Türkçede Kapalı e Ünlüsü”. Türk Dili Araştırmaları. s.151-165.