Muhakemetü’l-Lugateyn’deki Fiillerin Türkiye Türkçesi Ağızlarındaki Görüntüleri

Yıl 2024, Sayı: 39, 216 - 234, 21.04.2024

Sunay Deniz

https://doi.org/10.29000/rumelide.1469407

Cited By: 1

Öz

Ali Şir Nevâyî’nin Türk dili açısından en önemli eserlerinden biri Türkçe ile Farsçayı anlatım gücü bakımından karşılaştırdığı Muhakemetü’l-Lugateyn adlı eseridir. Nevâyî eserinin bir bölümünde Türkçenin zenginliğini göstermek amacıyla Farsçada karşılığı olmayan 100 fiilden bahseder. Bu 100 fiilin hiçbirinin Farsçada karşılığının bulunmadığını, Farsların bu fiillerin her birine karşılık bulmak için pek çok kelimeyi bir araya getirmek durumunda olduklarını ve bunu da ancak Arapçadan kelime alarak yapabildiklerini ifade eder. Bu çalışmada, Muhakemetü’l-Lugateyn’de Farsça karşılıklarının bulunmadığı dile getirilen bu 100 fiilin bugün Türkiye Türkçesi ağızlarındaki durumu, kaç tanesinin varlığını sürdürdüğü, yapıları, bugünkü anlamları, tespit edilen fiillerden türeyen şekiller, kullanıldığı ağızlar, kısacası Türkiye Türkçesi ağızlarındaki izleri araştırılmıştır. Ayrıca bu fiillerin Eski Türkçe ve Orta Türkçe dönemi tarihi Türk yazı dillerinde bulunup bulunmadıkları da incelemeye dâhil edilmiştir. Çalışmada Sema Barutçu Özönder’in “Ali Şir Nevâyȋ Muḥākemetü’l-Luġateyn” adlı eseri esas alınmış ve Türkiye Türkçesi ağızlarındaki izleri için de Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü kullanılmıştır. Yapılan araştırma sonucunda, yüzyıllar öncesinde Nevâyî’nin bahsettiği bu 100 fiilden 44 tanesinin Türkiye Türkçesi ağızlarında çeşitli biçimleriyle isim, fiil ve birleşik yapılarda varlığını sürdürdüğü tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Ali Şir Nevâyȋ, Çağatay Türkçesi, Türkiye Türkçesi Ağızları, Türkçenin Söz Varlığı, Muhakemetü’l-Lugateyn, Fiil

Kaynakça

• Argunşah, M. (2013). Çağatay Türkçesi, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Bayat, F. ve Aliyeva Çınar, M. (2020). Eski Türkçe Sözlük, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Bayat, F. (2020). Orta Türkçe Sözlük, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Caferoğlu, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Canpolat, M. (1995). Ali Şir Nevâyȋ Lisānü’t – Tayr, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson. S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish,
• Oxford: At The Clarendon Press.
• Gülensoy, T. (2018). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Kanar, M. (2018). Eski Anadolu Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: Say Yayınları.
• Özönder, F. S. B. (1996). Ali Şir Nevâyȋ Muḥākemetü’l-Luġateyn, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öztürk, R. (1997). Ali Şir Nevâȋ’nin Dili Hakkında, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. 43(1995), 369-376.
• Türk, V. (2020). Ali Şir Nevāyȋ Mahbûbû’l - Kulûb, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Üstüner, A. (2017). Türkçenin Tarihi Gelişmesi, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• TDK. (2019). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü Ⅰ A-B, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK. (2019). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü Ⅱ C-D, İstanbul:Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK. (2019).Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü Ⅲ E-H, İstanbul:Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK. (2019). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü Ⅳ I-N, İstanbul:Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK. (2019). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü Ⅴ O-T, İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK.(2019). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü Ⅵ U-Z, İstanbul:Türk Dil Kurumu Yayınları.