Risâletü'l-İslâm Adlı Eserden Tarama Sözlüğüne Katkılar

Yıl 2024, Sayı: 39, 315 - 344, 21.04.2024

Ömer Güven

https://doi.org/10.29000/rumelide.1471506

Öz

Risâletü’l-İslâm ilmihal konusunda yazılmış mensur bir eserdir. Eski Anadolu Türkçesi mahsullerinden olan eser, çeşitli hikayelerin bir araya getirilmesi ile oluşmuş bir tercüme metindir. Eser, Yakup b. Yahşi adlı devlet adamının isteği üzerine Arapçadan Türkçeye tercüme edilmiştir. Risâletü’l-İslâm’da namaz, oruç, zekât, hac, kölelik, abdest, miras, gusül, nikah, boşanma gibi pek çok konu detaylı olarak incelenmiştir. Yine bu konuların içerisinde çeşitli kıssalara da yer verilmiştir. Risâletü’l-İslâm söz varlığı açısından oldukça zengindir. Bünyesinde Eski Anadolu Türkçesi dönemine ait birçok söz varlığı barındırır. Üzerinde çalışmakta olduğumuz eserin bu zengin söz varlığı, çeşitli açılardan inceleme ve araştırma yapmayı gerektirmektedir. Bu kapsamda ilk olarak Risâletü’l-İslâm adlı eserden Tarama Sözlüğüne katkı mahiyetinde bu çalışma hazırlanmıştır. Çalışmada tespit edilen söz varlığı iki başlık altında incelenmiştir. İlk olarak Risâletü’l-İslâm adlı eserde yer alıp Tarama Sözlüğü’nde yer almayan söz varlığı değerlendirilmiştir. İkinci olarak ise Tarama Sözlüğü’nde olup anlam ve(ya) şekil açısından farklılık gösteren söz varlığı ele alınmıştır. İncelenen söz varlığı eserin en kapsamlı nüshası olan Koç Üniversitesi Suna Kıraç Kütüphanesi Yazma Eserler Koleksiyonu numara 214’te yer alan nüshasından alınmıştır. İnceleme yapılırken Türkçenin tarihî dönemlerinde kaleme alınmış pek çok metinle de mukayese yapılmıştır. Bu çalışmadaki temel amaç; tarihî Türkiye Türkçesi söz varlığının en önemli sözlüğü olan Tarama Sözlüğü’ne, küçük de olsa, bir katkı sağlayabilmektir.

Anahtar Kelimeler

Risâletü, Eski Anadolu Türkçesi, Tarama Sözlüğü, Söz Varlığı

Kaynakça

• Ahvâl-i Kıyamet. Süleymaniye Kütüphanesi. Hafid 139. 19b-20b.
• Akar, A. (2018). Oğuzların Dili Eski Anadolu Türkçesine Giriş. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Akkuş, M. (1995). Kitâb-ı Gunya. Ankara: TDK Yayınları.
• Aktan, B. (2000). Devletoğlu Yusuf'un Vikaye Tercümesi (İnceleme-Metin-Dizin). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Akyıldız Ay, D. (2017). Tarama Sözlüğü: Sözlükbilimi İlkeleri Çerçevesinde Betimsel ve Eleştirel Bir Değerlendirme”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, LVI/56, 1-22.
• Altunkaynak, N. (1992). Devletoğlu Yusuf Vikaye Tercümesi. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Arat, R. R. (2006). Atabetü’l-hakayık. Ankara: TDK Yayınları.
• Aslan H. (2015). Farsça-Türkçe Sözlüklerden Sıhâhu’l-Acem: Karşılaştırmalı İnceleme ve Kelime Dizini, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi) Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Ata, A. (1997). Kısasü’l-Enbiyâ Dizin. C. I. Ankara: TDK Yayınları.
• Bakırcı, F. & Erman, O. (2020). Ağız Özellikleri Gösteren Bir Eski Oğuz Türkçesi İlmihali. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 16, 128-160.
• Boz, E. (2021). Yunus Emre, Dîvan (Fatih Yazması) Çeviri Yazılı Metin Günümüz Türkçesine Aktarılmış Metin Özgün Metin. Uzman Matbaacılık Yayınları.
• Böler, T. (2014). Tercüme-i Kâmilü's-Sınâʿa (3. Makale ve 4. Makalenin 6. Babına Kadar) İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Caferoğlu, A. (2011). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Canpolat, M (2018). Behcetü’l-hadâik fî mev‘izeti’l-halâik. Ankara: TDK Yayınları.
• Canpolat, M. (1995). Mecmû’atü’n-Nezâ’ir Metin-Dizin-Tıpkıbasım. Ankara: TDK Yayınları.
• Cihan, S. (2023). XIX. Yüzyıla Ait Bir Münacatname ve “Tarama Sözlüğü”ne Katkıları. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi, 7(2), 1553-1567.
• Çebi, İ. S. (2022). Ahmed-i Dâî’nin Tercüme-i Kitâbü’t-Ta’bir’inden Eski Anadolu Türkçesinin Söz Varlığına Katkılar. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 8, 104-124.
• Demir Öztürk, N. (2021). Eski Anadolu Türkçesi Tıp Metinlerindeki Arapça Alıntı Kelimeler. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Medeniyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Demir, M. (1999). Devletoğlu Yusuf, Vikaye tercümesi-metin-dil incelemesi. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Demir, N. (2017). Kemāloġlı’nın Ferahnāme’sinden Tarama Sözlüğü’ne katkılar. International Congress on Afro-Eurasian Research II, II. Ululararası Afro-Avrasya Araştırmalara Kongresi Bildiriler Kitabı, 148-151.
• Derleme Sözlüğü: Türkiye’de Halk Ağızlarından VIII. (2009). 3. bs., Ankara: TDK Yayınları.
• Develioğlu, F. (2007). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. 24. bs., Ankara: Aydın Kitabevi.
• Dilçin, C. (2009). Yeni Tarama Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Dilçin, C. (2016). Mes‘ûd Bin Ahmed Süheyl ü Nev-bahâr. 2. bs., Ankara: AKM Yayınları.
• Dündar, A. İ (2020). Tercüme-İ Sıhâh-I Cevherî’den (Vankulu Lugatı) Tarama Sözlüğü’ne Katkılar. Rumeli İslam Araştırmaları Dergisi, 5, 158-166.
• Eckmann, J. (2014). Çevriyazı (tarihsiz) [1984]. Nehcü'l-Ferâdîs. Uştmahlarnıg Açuq Yolı (Cennetlerin Açık Yolu): Metin. II. Yayınları. Semih Tezcan ve Hamza Zülfikar. Ankara: TDK Yayınları; Dizin-Sözlük. III. Haz. Aysu Ata (1998). Ankara: TDK Yayınları.
• Eraslan, K. (2004). -maķlıķ/-meklik ve maķçı/-mekçi Birleşik Fiilleri Hakkında. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri I, Ankara: TDK Yayınları, 927-928.
• Ercilasun, A. B. & Akkoyunlu, Z. (2015). Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. 2. bs., Ankara: TDK Yayınları.
• Erdoğan, M. (2005). Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Ergin, M. (2018). Dede Korkut Kitabı 1-2. Ankara: TDK Yayınları.
• Erkınay Tamtamış, H. K. (2022). Yunus Emre Divanı’ndan Tarama Sözlüğü’ne Katkılar. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 22(Özel Sayı), 171-190.
• Gülsevin, G. (2007). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK Yayınları.
• Güner, G. (2013). Kıpçak Türkçesi Grameri. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Güven, Ö. (2023). Eski Anadolu Türkçesiyle Yazılmış Bir Fıkıh Metni Nûru’l-İslâm. Kriter Yayınları.
• İlaydın, H. (1954). Tanıklariyle Tarama Sözlüğü (Kitaplar-Tenkit). Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi III, (28), 227-231.
• Karaca, M. M. (2021). Eski Anadolu Türkçesinin söz varlığına katkılar. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 25, 100-109.
• Karahan, Leylâ (1985). Erzurumlu Mustafa Darir Kıssa-i Yusuf Yusuf u Züleyha. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Karamanlıoğlu, A. F. (1944). Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Kaya, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk (Giriş, Metin ve Dizin). Ankara: TDK Yayınları.
• Kelpetin Alpaguş, H. (2002). Bir Telif Türü Olarak İlmihal Tarihî Geçmişi ve Fonksiyonu. M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22 (1), 26-27.
• Kocasavaş, Y. (2000). Türkçe’nin Tarihî Dönemlerinde Ölüm Kavramının İfadesi. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 29, 77-115.
• Korkmaz, Z. (2011). Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları. Ankara: TDK Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2017). Marzubân-nâme Tercümesi (Destûr-ı Şâhî) Tercüme Eden: Şeyhoğlu Sadre’d-dîn Mustafâ. 2. bs., Ankara: TDK Yayınları.
• Köksal, M. F. (2009). Edirneli Nazmî ve çağdaşlarının eserlerinden Türkiye Türkçesinin Tarihsel Sözlüğü’ne katkılar. Turkish Studies, 4(5), 249-261.
• Küçük, M. (2015). Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait Satır Arası İlk Kur'an Tercümesi. TDK Yayınları.
• Mazıoğlu, H. (1974). Ahmed Fakih Kitâbu Evsâf-ı Mesâcidi’ş-şerîfe. Ankara: TDK Yayınları.
• Murad, S. (2021). Nizâmü’l-Edviye’den Tarama Sözlüğüne Katkılar. (Ed. S. Murad-M. Kaçar), DBY (Dün Bugün Yarın) Yayınları, 331-388.
• Öksüz, Y. Z. (1976). Mukaddime-i Kutbuddin (İnceleme-Metin-Sözlük). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özkan, M. (1993). Mahmûd b. Kâdî-i Manyâs Gülistan Tercümesi. Ankara: TDK Yayınları.
• Özkan, M. (2000). Devletoğlu Yusuf’un Türk Diline Hizmetleri. II. Balıkesir Kültür Araştırmaları Sempozyumu, Balıkesir: (31 Mayıs-2 Haziran 2000).
• Özkan, M. (2013). Türk Dilinin Gelişme Alanları ve Eski Anadolu Türkçesi. 4. bs., İstanbul: Filiz Kitabevi.
• Özmen, M. (2017). Ahmed-i Dâ’î Divanı (Metin-GramerTıpkıbasım). Ankara: TDK Yayınları.
• Özyaşamış Şakar, S. (2013). ‘Kıl’ı kaç yarmak?. Türklük Bilimi Araştırmaları, 34, 207-218.
• Paçacıoğlu, B. (2006). VII.-XVI. Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Dağarcığı. Ankara: Bizim Büro Basımevi.
• Sır Dündar, A. N. (2013). Hikayet-i Ashabi'l-Kehif'ten Eski Anadolu Türkçesi Söz Varlığına Katkılar. Karadeniz Araştırmaları Dergisi, 9 (36), 149-162.
• Sır Dündar, A. N. (2014). Ahterî-İ Kebîr’in Türk Sözlük Bilimine Katkıları (I). TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 2(4), 139-160.
• Şahin, H. (1993). Hatiboğlu Ferah-nâme Dil Özellikleri-Metin-Sözlük. Malatya: (Yayımlanmamış Doktora Tezi). İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Şarlı, M. (2002). Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü’nde, Garipnâme’deki Tanıklığına Başvurulmamış Türkçe Kelimeler. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13, 225-237.
• Taş, İ. (2009). Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: TDK Yayınları.
• Taş, İ. (2019). Yusuf ve Zeliha (Gramer-Metin-Çeviri-Notlar-Sözlük-Dizin-Tıpkıbaskı). Ankara: TDK Yayınları.
• Tatçı, M. (2021). Yûnus Emre Dîvân - Seçmeler -. Ankara: DİB Yayınları.
• Tekin, Ş. (1989). XIV. Yüzyılda Yazılmış Risaletü’l-İslâm. International Journal of Turkish Studies: IJTS / University of Wisconsin, 33, 139-204.
• Tekin, T. (2010). Orhun Yazıtları. Ankara: TDK Yayınları.
• Tietze, A. & Tekin, T. (1989). Tarama Sözlüğü Üzerine Bazı Açıklamalar. Erdem 5 (13), 285-293.
• Tietze, A. & Tekin, T. (1994). Tarama Sözlüğü Üzerine Bazı Açıklamalar II. Türk Dilleri Araştırmaları, (4), 159-169.
• Tietze, A. (1993). Tarama Sözlüğü. Türk Dilleri Araştırmaları, 3, 267-270.
• Toparlı R. & Argunşah, M (2018). Mu’înü’l-Mürîd İslâm (İnceleme-Metin-Çeviri-Dizin-Tıpkıbasım). 2. bs. Ankara: TDK Yayınları.
• Toparlı, R. (2000). Lehce-i Osmânî. Ankara: TDK Yayınları.
• Toparlı, R. (2017). İrşadü’l-Mülük Ve’s-Selatin. 2. bs. Ankara: TDK Yayınları.
• Toparlı, R. (2018). Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lügati’t Türkiyye (Türk Dilinde Parlak İnci). Ankara: TDK Yayınları.
• Toparlı, R. vd. (2014). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. 3. bs., Ankara: TDK Yayınları.
• Tulum, M. (2000). Tarihî Metin Çalışmalarında Usul Menâkıbu’l-Kudsiyye Üzerinde Bir Deneme. İstanbul: Deniz Kitabevi.
• Tulum, M. (2011). 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı. Ankara: TDK Yayınları.
• Turan, F. (2018). Eski Türkçeden Orta Türkçeye Askeri Rütbe ve Unvanlar. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 58(1), 155-173.
• Türkçe Sözlük. (2005). 10. bs., Ankara: TDK Yayınları.
• Ünlü, S. (2012). Karahanlı Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Kitabevi.
• Ünlü, S. (2018). Karahanlı Türkçesi İlk Türkçe Satır-altı Transkribeli Kur’an Tercümesi TİEM-73: Tıpkıbasım Kur’ân-ı Kerîm Transkribeli Metin: 5-6. Selçuklu Belediyesi Yayınları.
• Ünlü, S. (2012). Doğu ve Batı Türkçesi Kur'an Tercümeleri Sözlüğü. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Üstünova, K. (2003). Kutbe'd-din İzniki Mukaddime (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük). Bursa: Uludağ Üniversitesi Yayınları.
• Vural, H. & Toparlı, R. (2013). Kıpçak Türkçesi. Ankara: Sonçağ Yayınları.
• XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü. (2009). 3. bs., Ankara: TDK Yayınları.
• Yavuz, K. (2007). Gülşehri’nin ve Mantıku’t-tayr’ı (Gülşen-nâme)-Metin ve Günümüz Türkçesine Aktarma- I, II. Ankara: Kırşehir Valiliği Yayınları.
• Yavuz, O. & Küçükballı, F. (2017). Erzurumlu Darîr’in Sîretü’n-Nebî Adlı Eserinden Eski Anadolu Türkçesinin Söz Varlığına Katkılar. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 38, 353-380.
• Yavuz, S. (2015). Eski Anadolu Türkçesi Söz Varlığına Katkı-Anonim Cerrāh-nāme Örneği. Turkish Studies, 10(8), 2175-2204.
• Yazar, S. (2017). Osmanlı Döneminde Fıkıh Sahasında Yapılmış Türkçe Tercümeler. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 12(23), 49-166.
• Yıldırım İ. (2013). Ali Nihânî Yozgadî-Menâkıb-ı Murtazaviyye (İnceleme-Tenkitli Metin). (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Yılmaz vd., E. (2013). Kısas-ı Enbiya. Ankara: TDK Yayınları.
• Yılmaz, E. & Demir, N. (2009). Kısas-ı Enbiya’dan Eski Anadolu Türkçesinin Sözvarlığına Katkılar I. Festschrift to Commemorate the 80th Anniversary of Prof. Dr. Talat Tekin’s Birth. (ed. Emine Yılmaz-Süer Eker-N. Demir). International Journal of Central Asian Studies, 13, 495-517.
• Yılmaz, E. & Demir, N. (2010). Kısas-ı Enbiya’dan Eski Anadolu Türkçesinin Sözvarlığına Katkılar II. Studies on the Turkic World. Festschrift in Honour of Stanisław Stachowski. (ed. E. Mańczak-Wohlfeld and B. Podolak), 215-226.
• Yılmaz, E. & Demir, N. (2012). Kısas-ı Enbiyadan Eski Anadolu Türkçesinin Sözvarlığına Katkılar III. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 19(1), 159-168.
• Yılmaz, E. (2014a). Ferec ba’d eş-şidde, behcetü’l hadâyık ve kısas-ı enbiya temelinde Eski Anadolu Türkçesinin sözvarlığına katkılar I. Turcology and Linguistics Éva Ágnes Csató Festchrift (Demir, N., Karakoç, B. ve Menz, A. Eds.). (469-477). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• Yılmaz, E. (2014b). Ferec ba’d eş-şidde, behcetü’l hadâyık ve kısas-ı enbiya temelinde Eski Anadolu Türkçesinin sözvarlığına katkılar II. Prof. Dr. Mehmet Özmen Armağanı (Demir, N. ve Yıldırım, F., Eds.) (321-325). Adana: Çukurova Üniversitesi Yayınları.
• Yılmaz, E. (2017). Ferec ba’d eş-şidde, behcetü’l hadâyık ve kısas-ı enbiya temelinde Eski Anadolu Türkçesinin sözvarlığına katkılar III. Prof. Dr. Zeynep Korkmaz Armağanı (419-423). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Yılmaz, E. (2020). Ferec ba‘d eş-şidde, behcetü’l hadâyık ve kısas-ı enbiya temelinde Eski Anadolu Türkçesinin sözvarlığına katkılar IV: DXcAG. Turkic Linguistics and Philology, 2, 1-6.
• Yüce, N. (2014). Mukaddimetü’edeb Hvārizm Türkçesi ile tercümeli Şuştar Nüshası (Giriş-Dil Özellikleri-Metin-İndeks). 3. bs. Ankara: TDK Yayınları.
• Yüksel vd., H. (1996). Eski Anadolu Türkçesine İlişkin Bir Metin: İslamî'nin Mesnevîsi. Sivas: Dilek Matbaası.