İSLÂM DÜŞÜNCESİNDE İTİKÂDÎ MEZHEPLERCE BENİMSENEN DİL ANLAYIŞLARI

Yıl 2012, Cilt: 14 Sayı: 26, 1 - 24, 15.12.2012

Hüseyin Doğan

Öz

Kurân-ı Kerim'in beyanına göre onun ifadelerinden bir kısmının anlamı açıktır (muhkem). Diğerleri ise ilk bakışta anlaşılması oldukça zor; ancak yorumla anlamı veya mahiyeti çözümlenebilir niteliktedir (müteşabih). İslam düşüncesinde “müteşabihat”ın, daha çok dil probleminden kaynaklandığı ileri sürülmüştür. Diğer taraftan, “müteşabihat”ın, dile bağlı sorunların ötesinde genel olarak gaybe dayalı farklı anlatım biçimlerinin oluşturmuş olduğu travmadan kaynaklandığı dasavunulmuştur. Bu durum, dinî nasslar söz konusu edilince Allah hakkında konuşmanın imkanını iyice zorlaştırmaktadır. Dolayısıyla, söz konusu bu problemi çözmek ve Allah hakkında daha net ve doğru konuşabilmek için, İslam düşüncesinde itikadî mezheplerce değişik tarzda “dil” çeşitleri ve dil kuralları benimsenmiştir.İşte bu çalışmada, İslam düşüncesinde neşet etmiş olan dille ilgili değişik anlama ve yorumlama çeşitlerine işaret edilerek, bu meyanda ortaya konan sonuçların bir manada değerlendirmesi yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Din, İslâm Düşüncesi, Dil, Mezhep, Nass, İnanç

Insights of Language in Islamic Thought Creed Adopted According to The Islamic Sects

Öz

Some of the verses of the declaration to the Koran are clear (muhkam), while others are difficult
but only analysis of the interpretation or true nature in at first sight (mutaşabih). The
meaning of some Quranic verses are clear,called muhkem while some others are not clear,
called mutashabih. In Islamıc thought,mutashabih have been claimed due to the problem of
languages ıt is claimed the problem of language caused to “mutaşabih”. Burden sonrasına
karışmıyorum çok özensiz yazılmışIn order side have claimed “mutaşabih”, except for problems
of language generally different expressions according to unseen have caused to it. Certainly its
in religion of the nasses was difficut to talk about God. Thus, according to Islamic sects for clear
and true of God were to appropriated religious language for its kinds and rules in Islamic
thought.
In this article aims at to point out happen for language of the its kinds understanding and
interpretation discussions results have approached in the Islamic thought.

Anahtar Kelimeler

Religion, Islamic Thought, Language, Sect, Nass, Belief

Kaynakça

• ‘Abdülcebbâr, el-Kâdî Ebu’l-Hasan, Müteşâbihu’l-Kur’ân, nşr.: ‘Adnân Muhammed Zerzûr, c. I, Kahire, 1969.
• ; Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, tah.: ‘Abdülkerîm ‘Osmân, Kahire: Mektebetü’l-Vehbe, 1408/1988.
• ‘Abdülhamîd, ‘İrfân, İslâm’da İtikâdî Mezhepler ve Akâid Esâsları, çev.: M. Saim Yeprem, İstanbul: Marifet Yay., 1994.
• Altıntaş, Ramazan, ‚Haşaviyye’nin Doğuşu ve Kelâmî Görüşleri‛, Cumhuriyet Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sayı: III, Sivas: Dilek Matbaacılık, 1999.
• el-Âmidî, Seyfüddîn (631/1233), Gâyetü’l-Merâm fî ‘İlmi’l-Kelâm, tah.: Hasan Mahmûd ‘Abdüllatîf, Kahire, 1391/1971.
• Aydın, Muhammed, Kur’ân’da Benzer Ayetlerdeki Anlatım Farklılıkları, Adapazarı: Değişim Yay., 2001.
• el-Bağdâdî, Ebû Mansûr ‘Abdülkâhir (429/1038), Kitâbu Usûli’d-Dîn, İstanbul, 1346/1928.
• ;Mezhepler Arasındaki Farklar, çev.: Ethem Ruhi Fığlalı, Ankara: Türkiye Diyânet Vakfı Yay., 1991.
• el-Bâkıllânî, Ebû Bekir Tayyîb (403/1013), İ‘câzu’l-Kur’ân (el-İtkân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân İçinde), nşr.: Mustafa el-Bâbî el-Halebî, Kahire, 1370.
• el-Beyâdî, Kemâleddîn ‘Ahmed b. Hasan (1097/1687), İşârâtu’l-Merâm min İbârâti’lİmâm, tah.: Muhammed Zâhid el-Kevserî, İstanbul: Dâru’l-Kütübi’l-İslâmiyye, 1949.
• el-Beyhakî, Ebû Bekir ‘Ahmed b. Hüseyin (458/1066), Kitâbu’l-Esmâ ve’s-Sıfât, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1984.
• el-Bûtî, Muhammed b. Sa’îd Ramazan, es-Selefiyye –Merhaletün Zemeniyyetün Mübâreketün Lâ-Mezhebün İslâmiyyûn-, Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Mu‘âsır, 1411/1990.
• Cârullâh, Zühdî, el-Mu‘tezîle, Kahire, 1366/1947.
• el-Cevherî, Ebû Nasr İsmâ‘îl Hammâd (393/1003), es-Sıhâh Tâcu’l-Luga ve Sıhahu’l‘Arabiyye, nşr.: ‘Ahmed ‘Abdulgafûr el-‘Attâr, (c. VI), Mısır, 1956.
• el-Cevziyye, Ebû ‘Abdillâh Muhammed b. Kayyım (751/1315), Miftâhu Dâri’s-Sa‘ade ve Menşûru Vilâyeti’l-‘İlm ve’l-İrâde, Beyrut, trz.
• el-Cürcânî, es-Seyyîd eş-Şerîf ‘Ali b. Muhammed (816/1413), et-Ta‘rifât, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1416/1995.
• el-Cüveynî, İmâm el-Haremeyn ‘Abdülmelik b. ‘Abdillâh (478/1085), Kitâbu’l-İrşâd ilâ Kavâtı‘ı’l-Edille fî Usûli’l-İ‘tikâd, neşr.: Muhammed Yûsuf Mûsâ – ‘Ali ‘Abdülmün‘îm ‘Abdülhâmîd, Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1950.
• Çelebi, Kâtip, Keşfü’z-Zunûn, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, (c. I), 1360/1941.
• Çubukçu, İbrahim Agâh, Gazzâlî ve Kelâm Felsefesi, Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yay., Ankara Üniversitesi Basımevi, 1970.
• Daiber, Hans, Islamic Philosophy and Theology -Wasıl İbn Atâ Als Prediger und Theologe, Leiden, 1988.
• Doğan, Hüseyin, İlk Dönem İslâm Kelâmcılarında Dinsel Metinleri Anlama ve Te’vîl Problemi, Samsun: Kardeşler Ofset, 2011.
• Doğan, İsa, Mürcie ve Ebû Hanife, Samsun: Kardeş Matbaası, 1992.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid, el-İtticâhu’l-‘Aklî fi’t-Tefsîr –Dirâse fî Kadiyyeti’l Mecâz fi’lKur’ân ‘inde’l-Mu‘tezîle, Beyrut, 1993.
• ; İlâhî Hitabın Tabiatı –Metin Anlayışımız ve Kur’ân İlimleri Üzerine-, çev.: M. Emin Maşalı, Ankara: Kitâbiyât Yay., 2001.
• ; Dinsel Söylemin Eleştirisi –Dinsel Metinleri Anlamada Bilimsel Bir Yönteme Doğru-, çev.: Fethi Ahmet Polat, Ankara: Kitâbiyât Yay., 2002.
• el-Eş‘arî, Ebu’l-Hasan ‘Ali b. İsmâ’îl (324/936), Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfi’lMusallîn, tah.: Muhammed Muhyiddîn, c. I, Kahire: Mektebetü’n-Nehdâ, 1969.
• ; el-İbâne ‘an Usûli’d-Diyâne, nşr.: Fevkiye Hüseyin Mahmûd, Medine, 1407/1986.
• el-Evzâ‘î, ‘Abdurrahmân b. Ebû ‘Amr (88/157), es-Sünen, tah.: Mervân Muhammed eş-Şe’âr, Beyrut: Dâru’n-Nefâ’is, 1993.
• el-Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed (370), Tehzîbu’l-Luga, nşr.: İbrahîm el-Ebyârî, (c. XIV-XV), Kahire: Dâru’l-Kâtibi’l-‘Arabî, 1967.
• Fazlıoğlu, İhsan, ‚Osmanlı Düşünce Geleneğinde ‘Siyasî Metin’ Olarak Kelâm Kitapları‛, İstanbul: Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Bilim ve Sanat Vakfı Türkiye Araştırmaları Merkezi, 2001 c. I, sayı: II.
• Ferré, Fréderick, Din Dilinin Anlamı, çev.: Zeki Özcan, İstanbul: Alfa Yay., 1995.
• Fığlalı, E. Ruhi, Çağımızda İtikâdî İslâm Mezhepleri, Ankara: Selçuk Yay., 1996.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed (505/1111), Cevâhiru’l-Kur’ân ve Düreruhû, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’i-‘İlmiyye, 1426/2005.
• ; el-İlcâmu’l-‘Avâm ‘an ‘İlmi’l-Kelâm, (Mecmu‘a Resâ’il el-İmâmu’l-Gazzâlî İçinde), nşr.: Mu‘tasım Billâh el-Bağdâdî, Beyrut, 1985.
• ; Faysalu’t-Tefrika beyne’l-İslâm ve’z-Zenâdıka, (Mecmu‘a Resâ’il el- İmâmu’l-Gazâlî İçinde), Beyrut, 1986.
• Gölcük, Şerafeddin, ‚Cehmiyye‛ mad., DİA, c. VII, İstanbul: Türkiye Diyânet Vakfı Yay., 1996.
• Guıraud, Pierre, La Semantigue –Anlambilim-, çev.: Berke Vardar, İstanbul: Gelişim Yay., 1990.
• Güneş, Abdülbaki, Aklî Tefsîr Hareketi -Mu‘tezîle ve Menâr Okulu-, İstanbul: Ahenk Yay., 2003.
• Hick, John, Philosophy of Religion, London: Prentice-Hall, 1963.
• Işık, Kemal, Mu‘tezîle’nin Doğuşu ve Kelâmî Görüşleri, Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yay., Ankara Üniversitesi Basımevi, 1967.
• Izutsu, Toshihiko, Kur’ân’da Allah ve İnsan, çev.: Süleyman Ateş, İstanbul: Yeni Ufuklar Neşriyât, 1996.
• el-İsfehânî, Ebû Kâsım Râgıp (502/1108), el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’ân, nşr.: İstanbul: Kahraman Yay., 1989.
• İbn Fâris, Ebu’l-Hüseyin ‘Ahmed (395/1004), Mu‘cemu Mekâyîsi’l-Luga, nşr.: Beyrut: ‘Abdüsselâm Muhammed Hârun, c. I-II, 1991.
• İbn Kudâme, ‘Abdullâh b. ‘Ahmed, Şerhu’l-Lum‘ati’l-İ‘tikâd, tah.: Muhammed Sâlih el-‘Useymîn, Riyâd, 1988.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâlüddîn (711/1311), Lisânu’l-‘Arab, c. II, Beyrut: Dâru Lisâni’l-‘Arab, trz.
• İbn Teymiye, Takıyyuddîn ‘Ahmed (728/1327), el-İklîl fî Müteşâbihi’t-Te’vîl, (Mecmu‘u Fetâvâ İçinde), c. XIII, nşr.: ‘Abdurrahmân b. Muhammed Kâsım, Riyad: Dâru ‘Âlemi’l-Kütüb, 1991.
• Joseph, H. B. W., An Introduction to Logic, Oxford University Press, 1967.
• Karadaş, Cağfer, Bâkıllânî’ye Göre Allah ve Âlem Tasavvuru, Bursa: Arasta Yay., 2003.
• ; İslâm’ın İnanç Yapısı -Ana Esaslar-, Bursa: Emin Yay., 2006.
• ; ‚Kerrâmiye ve İtikâdı‛, Kelâm Araştırmaları Dergisi (KADER), cilt: V, sayı: II, 2007. (kelam.org).
• Kehhâle, ‘Ömer Rızâ, el-Edebü’l-‘Arabiyyi fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm, Dımaşk, 1392/1982.
• Kılavuz, Ahmet Saim, Anahatlarıyla İslâm Akâidi ve Kelâm’a Giriş, İstanbul: Ensar Neşriyat, 1998.
• Kitâb-ı Mukaddes, İstanbul: Kitâb-ı Mukaddes Şirketi, 1993.
• Koç, Turan, Din Dili, İstanbul: İz Yay., 1998.
• Macit, Nadim, Kur’ân’ın İnsan-Biçimci Dili, İstanbul: Beyan Yay., 1996.
• el-Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed (333/944), Te’vîlâtu Ehli’s-Sünne, nşr.: Muhammed Müstefîd er-Rahmân, Bağdat, 1983.
• ; Kitâbu’t-Tevhîd, nşr.: Fethullâh Huleyf, Beyrut, 1970.
• en-Nesefî, Ebu’l-Mu’în Meymûn b. Muhammed (508/1114), Tabsıratu’l-Edille fî Usûli’d-Dîn, nşr.: Hüseyin Atay, (c. I), Ankara: Diyânet İşleri Başkanlığı Yay., 1993.
• en-Neşşâr, ‘Ali Sâmî, Menâhicu’l-Bahs ‘inde Müfekkiri’l-İslâm, nşr.: ‘Abdûh er-Râcihî, Beyrut, 1404/1984.
• Öner, Necati, Klasik Mantık, Ankara: Bilim Yay., 1996.
• Öz, Mustafa, ‚Ca‘d b. Dirhem‛, DİA, c. VI, İstanbul: Türkiye Diyânet Vakfı Yay., 1996.
• Öztürk, Mustafa, Kur’ân’ın Mu‘tezîlî Yorumu -Ebû Müslim el-İsfehânî Örneği-, Ankara: Ankara Okulu Yay., 2004.
• Palmer, F. R., Semantics –A New Outline-, Cambridge: Cambridge University Press, Second Edition, 1991.
• Polat, Fethi Ahmet, İslâm Tefsîr Geleneğinde Akılcı Söyleme Yöneltilen Eleştiriler (Mu‘tezîlî Zemahşerî’ye Eş‘arî İbnü’l-Müneyyir’in Eleştirileri), İstanbul: İz Yay., 2007.
• er-Râzî, Fahruddîn b. ‘Ömer (606/1210), Halku’l-Kur’ân beyne’l-Mu’tezîle Ehli’s-Sünne, tah.: ‘Ahmed Hicâzî, Beyrut, 1413/1992.
• ; Esâsu’t-Takdîs fî ‘İlmi’l-Kelâm, Beyrut, 1995.
• er-Rızâ, es-Seyyîd Şerîf, Hakâ’iku’t-Te’vîl fî Müteşâbihi’t-Te’vîl, nşr.: Tahran: Müesssesetü’l-Ba‘se Kısm ed-Dirâsetü’l-‘İlmiyye, 1406.
• es-Sâbûnî, Ebû İsmâ’îl ‘Abdurrahmân, ‘Akîdetü’s-Selef ve’l-Ashâbü’l-Hadîs –er-Risâle fî İ‘tikâdi Ehli’s-Sünne ve Ashâbi’l-Hadîs ve’l-E’imme-, Kahire: Dâru’l-Feth, 1404/1984.
• Sayılı, Aydın, ‚Ortaçağ İslâm Dünyasındaki İlmî Çalışma Temposundaki Ağırlaşmanın Bazı Temel Sebepleri (Avrupa ile Mukayese)‛, Ankara: Araştırma Dergisi, (c. I), Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1963.
• es-Suyutî, Ebu’l-Fazl Celâleddîn (911/1505), el-İtkân fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân, Beyrut: Dâru’lMa‘rife, trz.
• eş-Şehristânî, Ebu’l-Feth ‘Abdülkerîm (548/1153), Kitâb el-Milel ve’n-Nihal, nşr.: M. Seyyîd Geylânî, c. II, Beyrut, 1395/1975.
• ; İslâm Mezhepleri, trc.: Mustafa Öz, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Şenûka, Sa‘îd, et-Te’vîl fi’t-Tefsîr beyne’l-Mu‘tezîle ve Ehli’s-Sünne, nşr.: Muhtâr el‘Ahmedî, Beyrut: el-Mektebetü’l-Ezheriyyetü’t-Türâs, trz.
• et-Taftâzânî, Sa‘dettin Mes‘ûd b. ‘Ömer (793/1390), Kelâm İlmi ve İslâm Akâidi (Şerhu’l‘Akâid), haz.: Süleyman Uludağ, İstanbul: Dergah Yay., 1991.
• Topaloğlu, Bekir, Kelâm İlmi Giriş, İstanbul: Damla Yay., 1996.
• Uludağ, Süleyman, İslâm’da İnanç Konuları ve İ‘tikâdî Mezhepler, İstanbul: Marifet Yay., 1996.
• Veliyyuddîn, Mir, ‚Mu‘tezîle‛, (İslâm Düşüncesi Tarihi İçinde), trc.: Altay Ünaltay, ed.: M. M. Şerîf, İstanbul: İnsan Yay., 1990.
• Watt, W. Montgomery, İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, çev.: E. Ruhi Fığlalı, İstanbul: Birleşik Yay., 1998.
• Werblowsky, R. J., The Encyclopedia of Religion, ‚Anthropomorphism‛ mad., ed.: Mircea Eliade, New York: Macmillan Publishing Company, 1987.
• Yavuz, Ömer Faruk, Kur’ân’da Sembolik Dil, Ankara: Ankara Okulu Yay., 2006.
• ez-Zamehşerî, Ebu’l-Kâsım Mahmûd b. ‘Ömer, el-Keşşâf ‘an Hakâ’iki’t-Tenzîl ve ‘Uyûni’l-Ekâvil fî Vücûhi’t-Te’vîl, c. III, Dâru’l-Fikr, Beyrut, 1977.
• Zühre, ‘Ahmed ‘Ali, ez-Zâhir ve’l-Bâtın: Felsefetü’t-Te’vîl fi’d-Diyânâti’s-Semâviyye, Dımaşk: Dâru Ninevâ, 2005.