“İlmi Çin’de de Olsa Talep Edin, Çünkü İlim Talep Etmek Her Müslümana Farzdır” Rivayetinin Sened ve Metin Analizi

Yıl 2021, Cilt: 23 Sayı: 43, 247 - 275, 15.06.2021

Mustafa Genç

https://doi.org/10.17335/sakaifd.872340

Öz

Kur’ân ve sünnette ilmin faziletini vurgulayan ve ilim öğrenmeye teşvik eden pek çok âyet ve hadis bulunmaktadır. İslam âlimleri, özellikle de hadis ehli tarihî süreçte bu ilâhî teşvikler doğrultusunda hareket etmiş ve ilim uğruna nice zahmetli yolculuklara katlanmışlardır. Söz konusu teş-vik bağlamında yaygınlık kazanmış rivayetlerden biri de “İlmi Çin’de de olsa talep edin. Çünkü ilim talep etmek her Müslümana farzdır” lafzıyla nakledilen rivayettir. Bu kapsamda öncelikle hadis kaynaklarında pek çok sahâbî kanalıyla nakledilen ve “ilim talep etmek her Müslümana farzdır” lafzıyla meşhur olan hadisin sıhhat değeri üzerinde durulacaktır. Çünkü araştırma konusu olan rivayetin aslının bu hadis olduğu düşünülmektedir. Nitekim hadisi rivayet eden sahâbîler arasında yer alan Enes b. Mâlik’ten hem Çin kaydının bulunduğu hem de bulunmadığı rivayetler nakledilmiştir. Bu itibarla rivayetteki ‘ilmi Çin’de de olsa talep etmeyi’ emreden ilave kaydın, rivayetin metnine hangi raviler yoluyla, nasıl ve ne maksatla girmiş olabileceği üzerinde durulacak; rivayetle ilgili tarikler arasındaki bağlantı noktaları tespit edilerek sened ve metin analizi yapılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, İlim, Çin, Rivayet, Tarîk,, Teferrüd, İdrâc

The Isnad and Text Analysis of Narrative of "Seek knowledge even if it is in China, for seeking knowledge is a duty on every Muslim"

Öz

There are many verses and hadīths that emphasize the virtue of knowledge and encourage lear-ning. Muslim scholars, especially hadīth scholars, have worked according to these divine inducements in the historical process, and had endured many arduous journeys for the sake of knowledge. Among the prevalent narratives widely spread in the context of incentive motives is the hadīth of "seek knowledge even if you have to go as far as China, for seeking knowledge is a duty on every Muslim." In this context, emphasis will be placed first on evaluating the authenticity of the hadīth that was transmitted by many Companions in hadīth the sources, and which was famous for the phrase "seeking knowledge is an obligation on every Muslim." The origin of the narration that will be covered in the research is considered to be this hadīth. Thus, the research indicates that one of the Companions who narrated this hadīth is Anas ibn Mālik, and the hadīth narrated from him both included the phrase of "seek knowledge even in China" in some of its narrations, and in others it was narrated without that phrase. In this respect, the focus will be on how, through which narrators, and for what purpose this phrase is added in the text. The narration is also will be analyzed in chain and text by identifying points of contact between the variants related to the narration.

[You may find an extended abstract of this article after the references.]

Anahtar Kelimeler

Hadīth, China, Narration, Variant, Singularity, Interpolation

Kaynakça

• Ahmed el-Lükkî, Ahmed b. el-Kâsım el-Mısrî. Nüshatü Nubayt b. Şerît el-Eşca’î. thk. Hallâf Mahmûd Abdüssemî’. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Ali el-Kārî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Şerḥu Müsnedi Ebî Ḥanîfe, thk. Şeyh Halîl Muhyiddîn el-Meyyis. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1405/1985.
• Azîzî, Ali b. Ahmed. es-Sirâcü’l-münîr Şerhu’l-Câmiu’s-sağîr fî hadîsi’l-Beşîri’n-Nezîr. 4 Cilt. b.y.: y.y., ts.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyn. Şu’abü’l-îmân. thk. Abdül’alî Abdülhamîd Hâmid. 14 Cilt. Bombay/Hindistan: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyn. el-Medḫal ilâ Kitâbi’s-Süneni’l-Kübrâ, thk. Mu-hammed Ziyâüddin el-A’zamî. Kuveyt: Dâru’l-Hulefâ li’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyn. Menâḳıbu’ş-Şâfiî, thk. es-Seyyid Ahmed Sakr. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, 1390/1970.
• Bezzâr, Ebû Bekir Ahmed b. Amr. Müsnedü’l-Bezzâr -el-Bahru’z-zehhâr-. thk. Mahfûzur-rahmân Zeynullah vd. 18 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1988-2009.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâru Tavki’n-Necât, 1422.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. et-Târîḫu’l-kebîr. nşr. Muhammed Ab-dülmu’îd Hân. 8 Cilt. Haydarâbâd-Dekkan: Dâiretü’l-Maarifi’l-Osmâniyye, ts.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr. Kitâbü’l-Ḥayevân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İl-miyye, 2. Basım, 1424.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ömer. eḍ-Ḍuʿafâʾ ve’l-metrûkûn. thk. Abdurrahîm Mu-hammed el-Kaşkarî. 3 Cilt. Medine: Mecelletü’l-Câmi’ati’l-İslâmiyye, 1403-1404.
• Dûlâbî, Ebû Bişr Muhammed b. Ahmed. el-Künâ ve’l-esmâʾ. thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1421/2000.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût - Muham-med Kâmil Karabelli. 6 Cilt. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• Ebû Hayyân et-Tevhîdî, Ali b. Muhammed. el-Mukâbesât. thk. Hasan es-Sendûbî. b.y.: Dâru Su’âdü’s-Sabâh, 2. Basım, 1992.
• Ebû Nuaym el-Isfahânî, Ahmed b. Abdillâh. Ma‘rifetü’s-sahâbe. thk. Âdil b. Yusuf el-Azâzî. 7 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1419/1998.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdillâh el-İsfahânî. Târîḫu İṣbahân- Aḫbâru İṣbahân-. thk. Sey-yid Küsrevî Hasan. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Alî el-Mevsılî. Müsnedü Ebî Ya’lâ. thk. Hüseyin Selîm Esed. 13 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1404/1984.
• Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm el-Harrânî -İbn Teymiyye-, Eḥâdîsü’l-ḳuṣṣâṣ, thk. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1988, 82.
• Ebü’l-Hasen el-Cürcânî, Alî b. Abdilazîz. el-Vesâṭa beyne’l-Mütenebbî ve ḫuṣûmih. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim- Ali Muhammed el-Becâvî. b.y.: Matba῾atü Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve şerikâhü, ts.
• Elbânî, Ebû Abdirrahmân Muhammed Nâsırüddîn b. el-Hâc Nûh. Silsiletü’l-ehâdîsi’z-za’îfe ve’l-mevzû’a ve eseruhe’s-seyyi’ü fi’l-ümme. 14 Cilt. Riyâd: Dâru’l-Ma’ârif, 1412/1992.
• Fettenî, Cemâlüddîn Muhammed Tâhir b. Ali. Mecma’u bihâri’l-envâr fî garâibi’t-Tenzîl ve letâifi’l-ahbâr. 5 Cilt. Hindistan: Meclisü Dâireti’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 3. Basım, 1387/1967.
• Gumârî, Ahmed b. Muhammed b. es-Sıddîk. el-Müshim fî beyâni hâli hadisi ‘talebü’l-ilmi farîzatün alâ külli müslim’. Riyad: Mektebetü Taberiyye, ts.
• Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh en-Nîsâbûrî. Maʿrifetü ʿulûmi’l-ḥadîs. thk. es-Seyyid Mu’azzam Hüseyin. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1397/1979.
• Hamidullah, Muhammad. İslâm Peygamberi (Hayatı ve Faaliyeti). çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. İstanbul: İrfan Yayımcılık, 5. Basım, 1990.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali el-. Telhîsu’l-müteşâbih fi’r-resm thk. Sükeyne eş-Şihâbî. 2 Cilt. Dımaşk: Talâs li’d-dirâsât, 2. Basım, 1985.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. er-Riḥle fî ṭalebi’l-ḥadîs. thk. Nureddîn İtr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1395.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Târîḫu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2002.
• Hatiboğlu, İbrahim. “Rihle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/106-108. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Ali b. Ebî Bekr. Mecmaʿu’z-zevâʾid ve menbaʿu’l-fevâʾid. 10 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Kudsî, 1414/1994.
• Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Hüseyn. et-Taḳyîd ve’l-îżâḥ Şerḥu Muḳad-dimeti’bni’ṣ-Ṣalâḥ. thk. Abdurrahman Muhammed Osman. Medine: el-Mekte-betü’s-Selefiyye, 1389/1969.
• Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Hüseyn. Elfiyyetü’l- Irâkî -Şerḥu’t-Tebṣıra ve’t-teẕkire-. thk. Abdüllatif el-Hümeym- Mâhir Yasin el-Fahl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1423/2002.
• İbn Abdülazîz Âli Humeyd, Sa’d b. Abdullah. “Müsnedü’r-Rebî b. el-Habîb el-İbâzî –Dirâse nakdiyye-”. Mecelletü Câmi’ati Ümmi’l-kurâ li ulûmi’ş-şerî’ati ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye 47 (1430), 248-300.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yusuf b. Abdillâh en-Nemerî. Câmi’u beyâni’l-ilm ve fazlihî ve mâ yenbeğî fî rivâyetihî ve hamlihî. thk. Ebü’l-Eşbâl ez-Züheyrî. 2 Cilt. Suûdi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 1414/1994.
• İbn Adî, Ebû Ahmed Abdullâh el-Cürcânî. el-Kâmil fî ḍuʿafâʾi’r-ricâl. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd - Ali Muhammed Mu’avvad. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İl-miyye, 1418/1997.
• İbn Bişrân, Ebü’l-Kâsım Abdülmelik b. Muhammed el-Bağdâdî. Emâlî İbn Bişrân. nşr. Ebû Abdirrahmân Âdil b. Yusuf el-Azâzî. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1418/1997.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed er-Râzî. el-Cerḥ ve’t-taʿdîl. thk. Meclisü Dâireti’l-Maarifi’l-Osmâniyye. 9 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1371/1952.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Lisânü’l-Mîzân. thk. Ab-dülfettâh Ebû Gudde. 10 Cilt. Beyrut: Dârul-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1423/2002.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. el-İmtâ’ bi’l-erba’îni’l-mü-tebâyineti’s-semâ’. thk. Muhammed Hasan İsmail. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İl-miyye, 1418/1997.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed el-Büstî. Kitâbü’l-mecrûḥîn mine’l-muḥaddisîn. thk. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî. 2 Cilt. b.y.: Dâru's-Sumay'î, 1420/2000.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed el-Büstî. es-Siḳāt. nşr. Muhammed Abdülmu’îd Hân. 9 Cilt. Haydarâbâd/Dekkan: Dâiretü’l-Maarifi’l-Osmâniyye, 1393/1973.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Ar-naût vd. 5 Cilt. b.y.: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• İbn Müflih, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed el-Makdisî. el-Âdâbu’ş-şer’iyye. 3 Cilt. b.y.: Âlemü’l-Kütüb, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Ali. el-İlelü’l-mütenâhiye fi’l-ehâdîsi’l-vâhiye. thk. İrşâdülhak el-Eserî. 2 Cilt. Faysalâbâd/Pakistan: İdâretü’l-Ulûmi’l-Eseriyye, 2. Basım, 1401/1981.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Ali. eḍ-Ḍuʿafâʾ ve’l-metrûkûn. thk. Abdullâh el-Kâdî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1406.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Ali. el-Mevżûʿât. thk. Abdur-rahman Muhammed Osman. 3 Cilt. Medine: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1386-88/1966-68.
• İbnü’l-Ebbâr, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh el-Kudâî. el-Hulletü’s-siyerâ. thk. Hüseyin Mü’nis. Kahire: Dâru’l-Maarif, 2. Basım, 1985.
• İbnü’l-Fakîh, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed el-Hemedânî. el-Büldân. thk. Yusuf el-Hâdî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1416/1996.
• İbnü’l-Kayserânî, Ebü’l-Fazl Muhammed b. Tâhir el-Makdisî. Ẕaḫîretü’l-ḥuffâẓ. thk. Ab-durrahmân el-Ferîvâî. 5 Cilt. Riyâd: Dâru’s-Selef, 1416/1996.
• İbnü’l-Muzaffer, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. el-Muzaffer el-Bezzâz. Garâibü hadîsi’l-İmam Mâlik b. Enes. thk. Ebû Abdilbârî Rızâ b. Hâlid el-Cezâirî. Riyâd: Dâru’s-Selef, 1418/1997.
• İbnü’s-Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn eş-Şehrezûrî. Muḳaddimetü İbni’ṣ-Ṣalâḥ -Ma’rifetü envâ’i ʿulûmü’l-ḥadîs-. thk. Abdüllatîf el-Hümeym - Mâhir Yasin el-Fahl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1423/2002.
• Kettânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ca‘fer. Nazmü’l-mütenâsir mine’l-ḥadîsi’l-mü-tevâtir. thk. Şeref Hicâzî. Mısır: Dâru’l-Kütübi’s-Selefiyye, 2. Basım, ts.
• Kettânî, Muhammed Abdülhay b. Abdülkebîr. Fihrisü’l-fehâris ve’l-esbât ve mu’cemü’l-me’âcim ve’l-meşîhât ve’l-müselselât. thk. İhsan Abbas. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1982.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed. Ẓaferü’l-emânî bi şerhi Muḫtaṣari’s-Seyyid eş-Şerîf Cürcânî fî muṣtalahi’l-ḥadîs. nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde. Halep: Mektebü’l-Matbû’âti’l-İslâmiyye, 1416.
• Muvaffakuddîn İbn Kudâme, Ebû Muhammed Abdullâh b. Ahmed el-Makdisî. el-Münteḫab min ʿİleli’l-Ḥallâl. thk. Ebû Mu’âz Târık b. Avadallah. b.y.: Dâru’r-Râye, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. el-Künâ ve’l-esmâ’. thk. Abdürrahîm Mu-hammed Ahmed el-Kaşkarî. 2 Cilt. Medine: İmâdetü’l-bahsi’l-ilmî bi’l-Câmi’ati’l-İslâmiyye, 1404/1984.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb. eḍ-Ḍuʿafâʾ ve’l-metrûkûn. thk. Muhammed İbrahim Zâyed. Halep: Dâru’l-Va’y, 1396.
• Neşvân b. Saîd el-Himyerî el-Yemenî. Şemsü’l-ulûm ve devâü kelâmi’l-Arabi mine’l-külûm. thk. Hüseyin b. Abdullah el-Umerî vd. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1420/1999.
• Râfiî, Ebü’l-Kāsım Abdülkerîm b. Muhammed er-Râfiî el-Kazvînî. et-Tedvîn fî aḫbâri Ḳazvîn. thk. Azîzullâh el-Utâridî. 4. Cilt. b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408/1987.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân. el-Maḳāṣıdü’l-ḥasene fî beyâni kesîrin mine’l-eḥâdîsi’l-müştehire ‘ale’l-elsine. thk. İhsânullah b. Abdül-vehhâb Mübâriz el-Bedahşî. 5 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Meymene, 1439/2017.
• Silefî, Ebû Tâhir Sadrüddîn Ahmed b. Muhammed. eṭ-Ṭuyûriyyât. thk. Desmân Yahyâ Me’âlî-Abbas Sahr el-Hasan. 4 Cilt. Riyad: Mektebetü Advâi’s-Selef, 1425/2004.
• Silefî, Ebû Tâhir Sadrüddîn Ahmed b. Muhammed. el-Mecâlisü’l-ḥamse. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Âli Selmân. Riyad: Dâru’s-Sumey’î, 1414/1994.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Cüz’ün fîhi turuku ‘talebü’l-ilmi farîzatün alâ külli müslim’. nşr. Ali Hasen Ali Abdülhamîd. Ammân: Dâru Ammâr, 1408/1988.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. ed-Dürerü’l-müntesire fi’l-eḥâdîsi’l-müştehire. thk. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ. Riyad: İmâdetü Şuûni’l-Mektebât, ts.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-Leʾâli’l-maṣnûʿa fi’l-eḥâdîsi’l-mevżûʿa. thk. Ebû Abdirrahmân Salâh b. Muhammed. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1996.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tedrîbü’r-râvî fî şerḥi Taḳrîbi’n-Nevevî. thk. Muhammed Avvâme. 5 Cilt. Medine/Cidde: Dâru’l-Min-hâc/Dâru’l-Yüsr, 1437/2016.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Mu‘cemü’l-kebîr. thk. Hamdî b. Abdül-mecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2. Basım, ts.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. el-Muʿcemü’l-evsaṭ. thk. Târık b. Avadal-lah b. Muhammed – Abdülmuhsin b. İbrahim el-Hüseynî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Haremeyn, ts.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. Müsnedü’ş-Şâmiyyîn. thk. Hamdî Abdül-mecîd es-Selefî. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1984.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. el-Câmiʿu’l-kebîr (Sünenü’t-Tirmizî). thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1998.
• Ukaylî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Amr. eḍ-Ḍuʿafâʾü’l-kebîr. thk. Abdülmu’tî Emîn Kal’acî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mektebeti’l-İlmiyye, 1404/1984.
• Vercelânî, Ebû Ya‘kūb Yûsuf b. İbrâhîm. Kitâbü’t-Tertîb fi’s-ṣaḥîḥ min ḥadîsi’r-Resûl. nşr. Nureddîn Abdullâh b. Humeyd es-Sâlimî. Maskat/Umân: Mektebetü Maskat, 1424/2003.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed b. el-Murtazâ. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. he-yet. 40 Cilt. b.y.: Dâru’n-Hidâye, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-iʿtidâl fî naḳdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1382/1963.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ’. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 25 Cilt. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1405/1985.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 15 Cilt. b.y.: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır. et-Teẕkire fi’l-eḥâdîsi’l-müşte-hire -el-Leʾâli’l-mensûre fi’l-eḥâdîsi’l-meşhûre-. thk. Mustafa Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütüi’l-İlmiyye, 1406/1986.