The Patrons of Damascene Institutions of Learning (11th-16th Centuries): The Typology of Endowers and Spatial Analysis

Yıl 2025, Cilt: 27 Sayı: 1, 54 - 75, 15.06.2025

Muhammet Enes Midilli

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1631249

Öz

This article explores the patrons of institutions of learning in Damascus from the fifth/eleventh to the tenth/sixteenth centuries through the lens of Damascene historian ʿAbd al-Qādir al-Nuʿaymī’s (d. 927/1521) al-Dāris fī Tārīkh al-Madāris, a book devoted exclusively to the history of madrasas and other educational institutions in Damascus. A quadruple typology is developed for patrons/endowers who contributed to the institutionalization of learning in the city, and the findings indicate that 83 institutions were endowed by the military elite (umarāʾ), 65 by scholars (ʿulamāʾ), 46 by members of ruling dynasties, and 13 by notables (i.e. merchants and artisans). The first educational institutions in Damascus were endowed during the Fatimid period (n=4). The process of institutionalization, which progressed slowly under the Seljuks (n=2) and Tughtiginid rule (n=7), reached its first significant phase during the Zangid period (n=15). Distinctively, however, the most substantial increase occurred during the Ayyubid (n=100) and Mamluk periods (n=96). According to the spatial analysis using Geographical Information Systems (GIS), all four types of endowers concentrated their institutions of learning in the Umayyad Mosque area, which is the political and cultural center of the city. This region was followed by the Sālihiyya quarter to the north and the Sharafayn district to the west, parallel with the city’s spatial expansion over time. Educational institutions of various scales, endowed by philanthropic patrons from diverse segments of society, such as dynasty members, amīrs, civil bureaucrats, scholars, women, merchants, and artisans, contributed to the formation of an extensive institutional network in Damascus during the period under study.

Anahtar Kelimeler

Islamic History , Damascus , al-Nuʿaymī , Madrasa , Waqf , Spatial Analysis

Proje Numarası

122K355

Dımaşk Eğitim Kurumlarının Hâmileri (11.-16. Yüzyıl): Vâkıf Tipolojisi ve Mekânsal Analiz

Öz

Bu makalede müstakil olarak medreselerin ve diğer eğitim kurumlarının tarihini konu edinmesi bakımından İslâm telif tarihinde benzersiz bir konuma sahip olan Dımaşklı tarihçi Abdülkâdir en-Nuaymî’nin (ö. 927/1521) ed-Dâris fî târîhi’l-medâris adlı kitabı üzerinden 5. (11.) yüzyıldan 10. (16.) yüzyıla uzanan süreçte Dımaşk eğitim kurumlarının hâmileri incelenmektedir. Sosyal statüleri dikkate alınarak Dımaşk’ta eğitimin kurumsallaşmasına katkı sağlayan bu vâkıflar için (1) sultanlar ve hanedan mensupları, (2) ümerâ, (3) ulemâ ve (4) eşraf olmak üzere dörtlü bir tipoloji geliştirilmiş ve vâkıfların eğitim kurumlarıyla ilişkisi mekansâl analize tabi tutulmuştur. Araştırma sonucunda bu dönemde Dımaşk’ta inşa edilen eğitim kurumlarının 83’ünün ümerâ, 65’inin ulemâ, 46’sının hanedan mensupları ve 13’ünün eşraf tarafından vakfedildiği tespit edilmiştir. Bu vâkıfların hangi devletler döneminde vakıflarını kurdukları da kayıt altına alınmıştır. Buna göre ilk eğitim kurumları Fâtımîler (372-468/982-1075) döneminde vakfedilmiş, Selçuklu (468-497/1075-1104) ve Tuğteginli (497-549/1104-1154) hakimiyetinde yavaş seyreden kurumsallaşma ilk ciddi evresini Dımaşk’ı merkez edinen Zengîler (549-570/1154-1174) döneminde yaşamış ancak belirgin bir şekilde en fazla vakıfta bulunulan zaman dilimi sırasıyla Eyyûbîler (570-658/1174-1260) ve Memlükler (658-922/1260-1516) dönemleri olmuştur. Coğrafi Bilgi Sistemleri (GIS) kullanılarak yapılan mekânsal analiz neticesinde dört vâkıf tipinin de eğitim kurumlarını şehrin siyasi ve kültürel merkezi olan Emeviyye Camii bölgesinde yoğunlaştırdığı, bunu şehrin mekânsal gelişimine paralel olarak kuzeydeki Sâlihiyye ve batıdaki Şerefeyn bölgelerinin takip ettiği tespit edilmiştir. Hanedan mensupları, emîrler, bürokratlar, âlimler, kadınlar, tacirler ve zanaatkarlar gibi toplumun farklı kesimlerinden hayırsever vâkıflar tarafından kurulan muhtelif büyüklükteki eğitim müesseseleri Dımaşk’ta geniş bir kurumlar ağının oluşmasına katkı sağlamıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi , Dımaşk , Nu‘aymî , Medrese , Vakıf , Mekânsal Analiz

Destekleyen Kurum

Bu çalışma “Selçuklular’dan Osmanlılar’a Dımaşk’ta Eğitim Kurumları Tipolojileri: Nuaymî’nin Medrese Tarihi (1079-1516)” başlıklı 122K355 numaralı TÜBİTAK projesi kapsamında hazırlanmıştır.

Proje Numarası

122K355

Teşekkür

Araştırmacısı olduğum ‘Selçuklular’dan Osmanlılar’a Dımaşk’ta Eğitim Kurumları Tipolojileri: Nuaymî’nin Medrese Tarihi (1079-1516)’ isimli 122K355 numaralı TÜBİTAK projesinin yürütücüsü Harun Yılmaz’a, proje danışmanı Yunus Uğur’a ve bu çalışmayı dikkatli bir şekilde okuyarak kıymetli eleştirilerini ve katkılarını paylaşan Halit Özkan’a teşekkür ederim.

Kaynakça

• Almevî, Abdülbâsıt. Muhtasaru Tenbîhi’t-tâlib ve irşâdi’d-dâris ilâ ahvâli dûrilkur’ân ve’l-hadîs ve’l-medâris. Dımaşk: Dâru Sa‘deddin, 2013.
• Bedrân, Abülkâdir. Münâdemetü’l-atlâl ve müsâmeretü’l-hayâl. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1985.
• Berkey, Jonathan P. The Transmission of Knowledge in Medieval Cairo: A Social History of Islamic Education. Princeton: Princeton University Press, 1992.
• Chamberlain, Michael. Knowledge and Social Practice in Medieval Damascus, 1190-1350. Cambridge: Cambridge University Press, 2002.
• Dûrî, Abdülazîz. “Emîr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 05 Kasım 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/emir--idareci
• Gilbert, Joan Elizabeth. The Ulama of Medieval Damascus and the International World of Islamic Scholarship. Berkeley: University of California, Doktora Tezi, 1977.
• Gilbert, Joan Elizabeth. “Institutionalization of Muslim Scholarship and Professionalization of the ‘Ulamā’ in Medieval Damascus”. Studia Islamica 52 (1980), 105-134.
• Gregory, Ian N. ‒ Ell, Paul S. Historical GIS: Technologies, Methodologies, and Scholarship. Cambridge University Press, 2007.
• Hâfız, Muhammed Mutî. Câmi‘u’l-Hanâbile el-Muzafferî bi-Sâlihiyyeti Dımaşk. Dımaşk: Dâru’l-Beyrûtî, 2006.
• Hamza, Hani. The Northern Cemetery of Cairo. Kahire: American University in Cairo Press, 2001.
• Homerin, T. H. Emil. “Saving Muslim Souls: The Khānqāh and the Sufi Duty in Mamluk Lands”, Mamlūk Studies Review 3 (1999), 59-85.
• Humphreys, R. Stephen. From Saladin to the Mongols: The Ayyubids of Damascus, 1193-1260. Albany: State University of New York Press, 1977.
• Humphreys, R. Stephen. “Women as Patrons of Religious Architecture in Ayyubid Damascus”. Muqarnas 11 (1994), 35-54.
• Igarashi, Daisuke. “Madrasahs, Their Shaykhs, and the Civilian Founder: The Bāsiṭīyah Madrasahs in the Mamlūk Era”. Orient 48 (2013), 79-94.
• Ito, Takao. “Careers and Activities of Mamlūk Traders: Preliminary Prosopographical Research”. Studies on the History and Culture of the Mamluk Sultanate (1250-1517). ed. Stephan Conermann ‒ Toru Miura. 229-245. Göttingen: V&R Unipress ‒ Bonn University Press, 2021.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İmâdüddîn İsmâîl b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Cize: Dâru Hicr, 1997.
• İbn Tolun, Şemseddin Muḥammed b. Ali. el-Kalâidü’l-cevheriyye fî târîhi’s-Sâlihiyye. thk. Muhammed Ahmed Dehmân. Dımaşk: Matbû‘atu Mecma‘i’l-Lügati’l-Arabiyye, 1980.
• Leiser, Gary. “The Endowment of the Al-Zahiriyya in Damascus”. Journal of the Economic and Social History of the Orient 27/1 (1984), 33-55. https://doi.org/10.2307/3631936
• Ma‘rûf, Naci. Medâris kable’n-Nizâmiyye. Bağdad: Matbaatu’l-Mecma‘i’l-İlmiyyi’l-Irâkî, 1973.
• Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn Ahmed b. Ali. el-Mevâ‘iz ve’l-i‘tibâr fî zikri’l-hıtati ve’l-âsâr. thk. Eymen Fuad Seyyid. 6 Cilt. London: Müessesetü’l-Furkân li’t-Türâsi’l-İslâmî, 2013.
• Midilli, Muhammet Enes. “Ulemânın Memlük Coğrafyasına Yönelmesi ve Memlükler Döneminde Kahire İlim Kurumları”. İslam Tetkikleri Dergisi 10/1 (2020), 389-412.
• Midilli, Muhammet Enes. Uleymî’nin Kudüs Tarihi: Memlükler Döneminde Kudüs’te Âlimler ve Eğitim Kurumları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Miura, Toru. Dynamism in the Urban Society of Damascus: The Ṣāliḥiyya Quarter from the Twelfth to the Twentieth Centuries. Leiden: Brill, 2015.
• Nu‘aymî, Ebü’l-Mefâhir Muhyiddîn Abdülkādir b. Muhammed. ed-Dâris fî târîhi’l-medâris. thk. Cafer el-Hasenî. 2 Cilt. Dımaşk: el-Mecmau’l-İlmiyyü’l-Arabî, 1948.
• Okuyucu, Nail. “İslamî İlimlerin Dönüşüm Çağında Bir Fıkıh, Hadis ve Âdâb Âlimi Olarak İmam Nevevî”. İslam İlim Geleneğinde Nevevî. ed. Nail Okuyucu. 29-181. İstanbul: İSAM Yayınları, 2022.
• Onuş, Muhammed Usame. VI. ve VII. Asırlarda Dımaşk Hanbelîliği. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Özkan, Halit. “Hocaya Adanmış Bir Ömür: İbn Hacer ve İbn Hızır Bağlamında Memlüklerde Ulema Arası Himaye İlişkileri”. İslam Tetkikleri Dergisi 14/1 (2024), 1-32.
• Petry, Carl F. The Civilian Elite of Cairo in the Later Middle Ages. Princeton: Princeton University Press, 1981.
• Petry, Carl F. The Mamluk Sultanate: A History. Cambridge: Cambridge University Press, 2022.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdurrahmân b. Muhammed. ed-Dav’ü’l-lâmi‘ li-ehli’l-karni’t-tâsi‘. 12 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Cîl, ts.
• Şihâbî, Kuteybe. Mu‘cemü Dımaşk et-Târîhî. 3 Cilt. Dımaşk: Vizâretü’s-Sekâfe, 1999.
• Şümeysânî, Hasan. Medârisü Dımaşk fî ‘asri’l-Eyyûbî. Beyrut: Dârü’l-Âfâki’l-Cedîde, 1983.
• Tomar, Cengiz. “Nuaymî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 19 Ekim 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/nuaymi
• Yılmaz, Harun. “Medrese Nedir? XII. ve XIII. Yüzyıllarda Dımaşk Medreseleri Üzerine Bir İnceleme”. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 21/40 (2016), 33-70.
• Yılmaz, Harun. Zengî ve Eyyûbî Dımaşk’ında Ulema ve Medrese (1154-1260). İstanbul: Klasik Yayınları, 2017.