Ideological Interventions in Religious Terminology in Soviet Dictionaries and a Comparative Analysis with the Post-Soviet Period: The Case of the Lexeme Bog (God)

Yıl 2025, Cilt: 27 Sayı: 1, 232 - 247, 15.06.2025

Hakan Saraç

https://doi.org/10.17335/sakaifd.1643244

Öz

This study examines the impact of the Soviet regime’s language policies on religious terminology, focusing on the imposition of atheist ideology through dictionaries. It aims to reveal the ideological interventions, methods of manipulation, and objectives in the treatment of religious concepts in Stalin-era Soviet dictionaries. The research also compares Soviet and post-Soviet dictionaries to highlight the semantic transformation of religious terms over time. Key religious terms—such as religiya (religion), bog (God), angel (angel), grekh (sin), and kreshcheniye (baptism)—as found in the works of Stalin-era lexicographers Ushakov and Ozhegov, are examined to analyze how their meanings were eroded. The semantics of bog (God) in Soviet and post-Soviet dictionaries is compared to discuss these transformation processes. The study adopts qualitative research methods, including document analysis, conceptual analysis, and comparative analysis. The findings indicate that Soviet dictionaries manipulated and redefined religious terminology in line with atheist ideology. Religious terms were labeled with epithets like outdated, so-called, mystical, and derogatory, restricting their usage and portraying them as products of fantasy, thus damaging the reputation of religion. In the post-Soviet period, ideological pressures ceased, and religious terms were handled more neutrally, redefined in dictionaries with consideration for cultural and historical perspectives. The study seeks to offer original and interdisciplinary contributions to the fields of linguistics, lexicography, theology, history, and political science.

Anahtar Kelimeler

Lexicography , Russia , Soviet Regime , Atheist Propaganda , Religious Terminology , Ideological Interventions

Sovyet Sözlüklerinde Dini Terminolojiye Yönelik İdeolojik Müdahaleler ve Post-Sovyet Dönemiyle Karşılaştırmalı Analizi: Bog (Tanrı) Sözcüğü Örneği

Öz

Bu çalışmada, Sovyet iktidarının dil politikalarının dini terminolojiye olan etkileri incelenerek, ateist ideolojinin sözlükler aracılığıyla topluma nasıl dayatıldığı konu edilmektedir. Çalışmanın temel amacı, Stalin dönemi Sovyet sözlüklerinde dini kavramların semantiğine yönelik yapılan ideolojik müdahalelerin, manipülasyon yöntemlerinin ve bunların ardındaki hedeflerin açığa çıkarılmasıdır. Bunun dışında, araştırmada Sovyet ile post-Sovyet dönem sözlükler karşılaştırılarak dini terimlerin geçirdiği anlamsal dönüşümün boyutlarının ortaya konulması da amaçlanmaktadır. Bu amaç doğrultusunda, öncelikle Stalin dönemi Sovyet sözlüklerinden Uşakov ve Ojegov’un eserlerinde yer alan religiya (din), bog (Tanrı), angel (melek), greh (günah) ve kreşçeniye (vaftiz) gibi temel dini terimlere yönelik ideolojik müdahaleler incelenmiş ve bu terimlerin anlamlarının nasıl erozyona uğratıldığı tespit edilmiştir. Daha sonra, Sovyet ve post-Sovyet dönemi sözlüklerinde bog (Tanrı) teriminin semantiği karşılaştırılarak, dini terminolojideki dönüşüm süreçleri ele alınmıştır. Bu çalışmada, belge tarama yöntemi, kavramsal analiz ve karşılaştırmalı analiz gibi nitel araştırma metotları uygulanmıştır.
Araştırma neticesinde Sovyet sözlüklerinde dini terminolojinin manipüle edilerek ateist ideoloji doğrultusunda yeniden tanımlandığı, eskimiş, sözde, mistik, aşağılayıcı gibi yaftalarla dini terimlerin kullanımının sınırlandırıldığı ve okura bunların birer hayal ürünü olduğu mesajı verilerek dinin itibarının zedelendiği anlaşılmıştır. Post-Sovyet dönemde ideolojik baskıların sona ermesiyle birlikte dini terimlerin daha tarafsız bir yaklaşımla ele alındığı, böylece kültürel ve tarihsel perspektifler gözetilerek sözlüklerde yeniden tanımlandığı saptanmıştır. Bu çalışma, dilbilim, sözlükbilim, teoloji, tarih ve siyaset bilimi alanları için özgün ve disiplinlerarası katkılar sunmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Sözlükbilim , Rusya , Sovyet Rejimi , Ateist Propaganda , Dini Terminoloji , İdeolojik Müdahaleler

Kaynakça

• Aydın, Onur. “Maneviden Maddiye Rusya’nın İki Kutuplu Hristiyanlık Anlayışı”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 25/47 (2023), 237-266.
• Bolşaya Rossiyskaya Entsiklopediya Erişim 03 Şubat 2025. https://old.bigenc.ru/domestic_history/text/2330846
• Bulıgina, Yelena - Tripol’skaya, Tat’yana. “Religioznaya Leksika: Leksikografiçeskaya İnterpretsiya İdeologiçeskoy Semantiki”. Aktual’nıye Problemı Leksikologii i Slovoobrazovaniya, 10 (2020), 122-135.
• Çetin, Hasan. “Totalitarizm: İdeolojik ve Toplumsal İnşa Araçları”. C. Ü. Sosyal Bilimler Dergisi 1 (2022), 15-43.
• Dohman, Ümmügülsüm. Rus Sözlükbilimi. Çanakkale: Paradigma Akademi, 2021.
• Gadomskiy, Aleksandr. Uçebnıy Bibliografiçeskiy Slovar’ Russko-pol’skoy Terminologii Teolingvistiki. Simferopol’, 2008.
• Golovanevskiy, Arkadiy. “Obşestvenno-Politiçeskaya Leksika v Slovaryah 1900-1917 gg. (K Probleme Semantiçeskoy Tipologii Slovarey Dorevolutsionnovo Perioda)”. Filologiçeskiye Nauki, 3/153 (1986), 25-31.
• Kupina, Nataliya. Totalitarniy Yazık: Slovar’ i Reçeviye Reaktsii. Yekaterinburg – Perm’: İzdatel’stvo Uralskogo Unıversiteta, 1995.
• Kuznetsov, Sergey. Bolşoy Tolkovıy Slovar’ Russkogo Yazıka. ed. Sergey Kuznetsov. Sankt-Petersburg: Norint, 2000.
• Lenin, Vladimir I. Din ve Devrim. çev. Ferit B. Aydar. İstanbul: Agora Kitaplığı, 2016.
• Marks, Karl - Engels, Friedrich. Ob Ateizme, Religii i Tserkvi. Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya, 1971.
• Mihaylova, Olga – Mihaylova Yuliya. “İdeologiçeskoye Adaptirovaniye Pravoslavnoy Leksiki v Sovetskih Postsovetskih Slovaryah”. Przeglad Wschodnioeuropejski VIII/2 (2017), 254-305.
• Mihaylova, Yuliya. “Religioznımı v Slovaryah Sovetskogo Perioda: Priemı Manipulyatsii”. Sovetskoye proşloye i kul’tura nastoyaşego: monografiya. ed. Nataliya Kupina. 254-264. Yekaterinburg: İzdatel’stvo Uralskogo Universiteta, 2009.
• Ojegov, Sergey. Slovar’ Russkogo Yazıka. Moskva, 1953.
• Ojegov, Sergey. Slovar’ Russkogo Yazıka: Okolo 57.000 Slov. ed. Nataliya Şvedova. Moskva: Russkiy Yazık, 13. Basım, 1981.
• Öksüz, Gamze (ed.). Rusya’da Eylemin Sanatla Buluşması: Edebiyatta ve Sinemada Devrim. İstanbul: Çeviribilim Yayınevi, 2014.
• Saraç, Hanife. “Kutsalı Topyekûn Dönüştürme Çabası Lenin ve Stalin Döneminde Sovyetler Birliği’nin Din Politikası”. Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 23 (2019), 73-96.
• Saraç, Hanife. Sovyet Propaganda Dili: Bir Asrı Geride Bırakan Ekim Devrimi’nin Getirdikleri. İstanbul: Değişim Yayınları, 2019.
• Uşakov, Dimitri. Tolkovıy Slovar’ Russkogo Yazıka. ed. Dimitri Uşakov. V. 4. T. Moskva: Sovetskaya Entsiklopediya, 1935-1940.
• Yalçınkaya, Ayhan. “Marksizm ve Din”. Marksizm ve…Hukuk, Din, Demokrasi, Marx İlkel Sermaye Birikimi, Pozitivizm-Siyaset Akademinin Solu. ed. Yavuz Alogan. 95-115. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları, 2003.
• Yapıcı, Fatih. “Sovyet Dönemi Dil Politikaları”. Liderlerin Sovyeti: Devrimden Perestroykaya. Ed. Ayla Kaşoğlu. 291-313. Ankara: Çeviribilim Yayınları, 2017.
• Yunusov, Arif. “Azerbaycan’da İslam”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/10 (2014), 193-198. Vinogradov, Viktor. Leksikologiya i Leksikografiya: Izbrannıye Trudı. Moskva: Nauka, 1977.
• Ojegov, Sergey - Şvedova, Nataliya. Tolkovıy Slovar Russkogo Yazıka: 80.000 Slov i Frazeologiçeskih Vırajenii. Moskova: OOO «A Temp», 4. Basım, 2006.
• Vvedenskiy, Boris. Bolşaya Sovetskaya Entsiklopediya. ed. Boris Vvedenskiy. Moskva: Bolşaya Sovetskaya Entsiklopediya, 2. Basım, 1958.