The Transformation of the Acanthus Motif in Ottoman Westernization with Samples from İstanbul

Yıl 2025, Sayı: 45, 18 - 34, 21.03.2025

Ayşe Duran , Gül Geyik

https://doi.org/10.47571/sanatyorum.1460721

Öz

The Ottoman Empire's turning its face towards Europe in the 18th century in order to make reforms in areas such as military, politics and education led to significant changes in cultural and artistic life. The first western influences began to be seen in the art of the Tulip Era, which occurred in the first half of this century and constituted a transitional stage between classical Ottoman art and westernization. In the westernization that continued for about two centuries after this process, Rococo, Baroque and Empire art, as well as the Eclectic understanding from the second half of the 19th century onwards, were effective in Ottoman lands under the influence of France. These styles, which were seen in Ottoman art simultaneously with the Western world, took place especially in the decorative arts with an intense influence. The parallel historical processes of Western styles in Ottoman art and the common elements of the styles led to a confusion in the definition of ornaments.
In the studies on the ornaments of this period, it is generally seen that the style is defined as Baroque-Rococo, Baroque-Rococo-Empire or Eclectic without specifying the sub-styles.
In this study, it is aimed to determine how the acanthus, which is one of the primary motifs in the art of westernization, is seen in the styles in question, its reflection in Ottoman art and to determine the style through the motif. It was tried to determine the points of divergence of Rococo, Baroque, Ampir and Eclectic period acanthus. In this study, Istanbul examples, where westernization was seen in its most intense and simplest form, were preferred. In the examples, fountains, where the development of styles can be followed more clearly, constitute the most crowded group. In addition to these architectural works, examples such as palaces, tombs and mosques were also utilized. The study is also intended to be a source for possible research on the stylistic confusion of the westernization period.

Anahtar Kelimeler

Westernization, acanthus, Rococo, Baroque, Empire

İstanbul Örnekleriyle Osmanlı Batılılaşmasında Akant Motifinin Dönüşümü

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nun askerî, siyasi ve eğitim gibi alanlarda ıslahatlar yapmak amacıyla 18. yüzyılda yüzünü Avrupa’ya dönmesi, kültür ve sanat hayatında da önemli değişimlere neden olmuştur. Bu yüzyılın ilk yarısında yaşanan ve klasik Osmanlı sanatı ile batılılaşma arasındaki bir geçiş aşamasını oluşturan Lale Devri sanatında, ilk batılı etkiler görülmeye başlamıştır. Bu süreçten sonra yaklaşık iki asır boyunca devam eden batılılaşmada, Fransa etkisiyle Osmanlı topraklarında Rokoko, Barok ve Ampir sanatın yanı sıra 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Eklektik anlayış etkili olmuştur. Batı dünyası ile eş zamanlı olarak Osmanlı sanatında görülen bu üsluplar, özellikle süsleme sanatlarında yoğun bir etkiyle yer almıştır. Batılı üslupların Osmanlı sanatında paralelik gösteren tarihi süreçleri ve üslupların ortak unsurları, bezemelerin tanımlanmasında bir karmaşaya yol açmıştır. Bu dönem bezemeleri ile ilgili yapılan çalışmalarda genellikle, üslubun; Barok-Rokoko, Barok-Rokoko-Ampir ya da alt üslupları belirtilmeden Eklektik şeklinde tanımlandığı görülmektedir.
Bu çalışmada, batılılaşma sanatı içerisinde birincil motiflerden olan akantın, söz konusu üsluplarda nasıl görüldüğü, Osmanlı sanatındaki yansıması ve motif üzerinden üslup tayinini yapmak amaçlanmıştır. Rokoko, Barok, Ampir ve Eklektik dönem akantlarının ayrışan noktaları tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu açıdan çalışmada, batılılaşmanın en yoğun ve yalın haliyle görüldüğü İstanbul örnekleri tercih edilmiştir. Örneklerde, üslupların gelişiminin daha belirgin şekilde takip edilebildiği çeşmeler en kalabalık grubu oluşturmaktadır. Bu mimari eserlerin yanı sıra saray, türbe ve cami gibi örneklerden de faydalanılmıştır. Çalışmanın, batılılaşma dönemi üslup karmaşası üzerinde yapılması muhtemel araştırmalara da kaynak olması hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Batılılaşma, Akant, Rokoko, Barok, Ampir

Kaynakça

• Ağaoğlu, M. (2018, 4-7 April). Mihrişah Valide Sultan adına İstanbul’da yapılan eserler ve Osmanlı Devrindeki onarımları, 2. Uluslararası Avrasya Sosyal Bilimler Kongresi, Antalya, Türkiye, 128-145.
• Aksu, H. (2008). Rokoko, TDV İslam Ansiklopedisi, 35, 159-160. https://islamansiklopedisi.org.tr/rokoko
• Algan, N. (2008). Anadolu Selçuklu Dönemi mimarisi taş yüzey süslemelerinin incelenmesi ve seramik yorumları, (Sanatta yeterlilik tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Seramik Ana Sanat Dalı), İzmir. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Arslan, N., & Rona, Z. (1997). Akantus, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, I, Yapı Endüstri Merkezi Yayınları.
• Atasoy, N. (1993). Barok, TDV İslam Ansiklopedisi, 5, 81-83. https://islamansiklopedisi.org.tr/barok
• Bayraklı, T. (2019). İstanbul’daki 18. yüzyıl Osmanlı mihraplarında üslup ve değişimi, (Yüksek lisans tezi, Van 100. Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk İslam Sanatları Ana Bilim Dalı), Van. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Boivin, J. (2019). Rocaille ornamental agency and the dissolution of self in the rococo environment, Open Arts Journal, I. (7), 91-105. http://dx.doi.org/10.5456/issn.2050-3679/2019s07
• Bruzelius, C. (1987). The Construction of Notre-Dame in Paris, The Art Bulletin, 49, (4), 1987, 540-569. 10.1080/00043079.1987.10788458
• Çobanoğlu, A. V. (2009). Seyyid Hasan Paşa Külliyesi, TDV İslam Ansiklopedisi, 37, 60-62. https://islamansiklopedisi.org.tr/seyyid-hasan-pasa-kulliyesi
• Demir, H. (2019). Anadolu’da II. Theodosius Dönemi sütun başlıklarında maske akantushus motifi kullanımı, Akademik Hassasiyetler, (6), 2019, 137-157. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/694214
• Demiriz, Y. (1984). Acanthus; Türkiye’nin Arkeoloji ve Sanat Tarihi terminolojisine yanlış adla girmiş bir bitki motifi, Sanat Tarihi Dergisi, 3, (3), 19-29. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/152219
• Erarslan, A. (2020). Ottoman Baroque architecture. Turkish baroqque: Advances in Scientific Research: Engineering and Architecture, (pp. 304-342) (Eds). Ilia Chrisyov, Viliyan Krystev, Recep Efe, Abd Alla Gad, ST. Kliment Ohridski University Press, Sofia.
• Eravcı, H. M., & Kiremit, İ. (2010). Lale Dönemi ve Patrona Halil İsyanı üzerine yeni değerlendirmeler, Tarih Okulu, (VIII), 79-93. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/144842
• Eyice, S. (2007). Nur-u Osmaniye Küllyiesi, TDV İslam Ansiklopedisi, 264-266. https://islamansiklopedisi.org.tr/nuruosmaniye-kulliyesi
• Eyice, S. (2007). Nusretiye Camii, TDV İslam Ansiklopedisi, 33, 274-276. https://islamansiklopedisi.org.tr/nusretiye-camii
• Eyice, S. (2018). Topkapı Sarayı’nın kurulu olduğu alanın arkeolojisi: Topkapı Sarayı’nı Anlatmak, (ss. 50-65), (Ed.: Doç. Dr. Ali Satan Dr. Salim Aydın Dr. Selin İpek), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Eyice, S. (1995). Empire, TDV İslam Ansiklopedisi, 1, 159-163. https://islamansiklopedisi.org.tr/empire
• Feldman, E. B. (1985). Rococo, Thinking about art, 190-195.
• Germaner, S. (1997a). Barok üslup, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, (ss. 194-197). Yem Yayınları.
• Germaner, S. (1997b). Ampir, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi, (ss. 88). Yem Yayınları.
• Gombrich, E.H. (1950). Sanatın öyküsü, (Çev.: Erol Erduran), Remzi Kitabevi.
• Halıcı, E. (2024, 16-19 Ekim). Avrupa resminde (Hollanda altın çağı) kulak kepçesi stil objeleri, (Özet Bildiri Metni), 28. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Ankara, Türkiye.
• Halıcı, E., & Yurttaş, H. (2022). Barok- Rokoko üsluplarının mimari süslemedeki gücü, Anasay, (19), 3-28. https://doi.org/10.33404/anasay.1056325
• Halıcı, E. (2022a). Osmanlı başkentlerinde XVIII-XX. yüzyıl türbelerinde kalemişi süslemeler, (Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı), Erzurum. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Halıcı, E. (2022b). Nakşidil Valide Sultan Türbesi’nin süsleme programı ve üslup özellikleri, Sanat Tarihi Dergisi, 31, (1), 263-295. https://doi.org/10.29135/std.981195
• Hasol, D. (1975). Ansiklopedik mimarlık sözlüğü, Yapı Endüstri Merkezi Yayınları.
• Koçyiğit, F. (2019). Osmanlı mimarisinde meydan çeşmeleri, Akdeniz Sanat, (13), 339-354. https://dergipark.org.tr/tr/pub/akdenizsanat/issue/49183/620114
• Köşklük Kaya, N. (2010, 15-16 Nisan). Avrupa’da Gotik, Rönesans ve Barok mimarilerin çatı ve cephe sistemleri açısından karşılaştırılması, [Bildiri], 5. Ulusal Çatı ve Cephe Sempozyumu, (s.1-7), Ankara, Dokuz Eylül Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Tınaztepe Yerleşkesi.
• Kuban, D. (1954). Türk Barok mimarisi hakkında bir deneme, Fulhan Matbaası.
• Kuban, D. (1954). Türk Barok mimarisi hakkında bir deneme, İTÜ Mimarlık Fakültesi Yayınevi.
• Kuban, D. (1998). Kent ve mimarlık üzerine İstanbul yazıları, Yem Yayınları. Kurtuluş Öztaşkın, G. & Sertel, S. (2017). Olympos Bizans Dönemi sütun başlıkları ve kaideleri: Olympos I, 2000-2014 Araştırma Sonuçları, (ss. 79-116), (Eds.) Yelda Olcay Uçkan, AKMED.
• İnce, K., & Ekmekci, M. (2021). Nuruosmaniye Camisi taçkapıları. Sanat Tarihi Dergisi, 30 (1), 497-535. https://doi.org/10.29135/std.854357
• May, M. (2017). Carving the acanthus leaf, Lost Art Press. https://blog.lostartpress.com/wp-content/uploads/2017/10/cta_sample2.pdf
• Özcan, A. (2003). Lale Devri, TDV İslam Ansiklopedisi, 27, 81-84. https://islamansiklopedisi.org.tr/lale-devri
• Özdamar, M. (1988). Namazgâhlar, Vakıflar Dergisi, XX, 221-248.
• Özgüven, B. H. (2003). Mahmud II Türbesi, Sebili, Çeşmesi ve Haziresi, TDV İslam Ansiklopedisi, 27, 357-358. https://islamansiklopedisi.org.tr/mahmud-ii-turbesi-sebili-cesmesi-ve-haziresi
• Polat, T., & Antel, A. F. (2015). Postmodern cephe estetiğinde barok bir yöntem olarak teatral anlatım ilkeleri, Tasarım + Kuram Dergisi, (19), 109- 122. https://doi.org/10.23835/tasarimkuram.239592
• Ramazanoğlu, M. G. (2009). Selimiye Camii ve Külliyesi, TDV İslam Ansiklopedisi, 36, 434-436. https://islamansiklopedisi.org.tr/selimiye-camii-ve-kulliyesi--istanbul
• Sezen, Z. N. (1993). Abdülhamid I Çeşmesi, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, I.
• Tali, Ş. (2009). İstanbul su mimarisinde Eminönü sebillerinin yeri ve önemi, Sanat Dergisi, (15), 47-64. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ataunigsfd/issue/2603/33513
• Tanman, B. (1996). Galata Mevlevihanesi, TDV İslam Ansiklopedisi, 13, 317-321. https://islamansiklopedisi.org.tr/galata-mevlevihanesi
• The Metropolitan Museum of Art, (1934). The Acanthus motive in decoration, New York.
• Tunçez, D. (2022). II. Mahmut Dönemi Beyoğlu çeşmeleri. Sanat Tarihi Yıllığı, (31), 515-565. https://doi.org/10.26650/sty.2022.1065473
• Uhde, C. (1871a). The Acanthus leaf, The Workshop, 4 (2), 81-87.
• Uhde, C. (1871b). The Acanthus scroll, The Workshop, 4 (2), 177-178.
• Ulusoy Yılmaz, D. (2022). Münir Nurettin Selçuk eserlerinin makam, form, usûl ve güftekâr tasnifi, Sanat ve Yorum, (40), 94-101. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sanatyorum/issue/73296/1197201
• Üçer, M. (2019, 19-21 Ekim 2018). Sultan III. Selim Camii haziresinde yer alan mezar taşlarındaki bezemelere dâir, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu, İstanbul Üsküdar Belediyesi, 353-371.
• Vitruvius, (2005). Mimarlık üzerine on kitap, (Çev. Suna Güven). Şevki Vanlı Mimarlık Vakfı.
• Webster’s third International Dictionary of the English Language, Unabridged, (1976). Philip Babcock (Ed.), G. & C. Merriam Co., Massachusetts.
• Wittkower, R. (1963). S. Maria Della Salute, Neri Pozza Editore S.p.a., 147-170.
• Zencirkiran, A., & Berkli, Y. (2022). Barok sanatının XVII. yüzyıl Osmanlı kumaş sanatına etkileri ve benzer yönleri, Sanat Tarihi Dergisi, 31, (1), 773-795. https://doi.org/10.29135/std.1079159
• İnternet Kaynakça https://en.chateauversailles.fr/discover/estate/palace adresinden, 5 Eylül 2023 tarihinde alınmıştır.
• https://prints.rmg.co.uk/products/view-of-the-arc-de-triomphe-du-carrousel-paris-py6110 adresinden, 5 Eylül 2023 tarihinde alınmıştır.
• https://kulturenvanteri.com/tr/yer/emirgan-cesmesi/ adresinden, 10 Mart 2023 tarihinde alınmıştır.
• https://kulturenvanteri.com/tr/yer/bala-kulliyesi-sebili-ve-cesmesi/ adresinden, 10 Mart 2023 tarihinde alınmıştır.
• https://kulturenvanteri.com/tr/yer/sultan-ii-abdulhamit-cesmesi/ adresinden, 10 Mart 2023 tarihinde alınmıştır.
• https://kulturenvanteri.com/tr/yer/bala-kulliyesi-sebili-ve-cesmesi/ adresinden, 21 Ocak 2023 tarihinde alınmıştır.
• Schwarz-Nielsen, J. The Apollo Temple at Bassae https://www.researchgate.net/publication/314519716_The_Apollo_Temple_at_Bassae_-_What_have_we_learned_about_the_temple’s_architecture_through_250_years_of_archaeology adresinden, 1 Ağustos 2023 tarihinde alınmıştır.
• https://prints.rmg.co.uk/products/view-of-the-arc-de-triomphe-du-carrousel-paris-py6110 adresinden, 30 Mart 2023 tarihinde alınmıştır.
• Görsel Kaynakça
• Görsel 1. Kurtuluş Öztaşkın, G. & Sertel, S. (2017). Olympos Bizans Dönemi sütun başlıkları ve kaideleri, olympos I, 2000-2014 Araştırma Sonuçları, (Ed.: Yelda Olcay Uçkan), AKMED, 79-116.
• Görsel 2. (a) May, M. (2017). Carving the acanthus leaf, Lost Art Press. (b) Wittkower, R. (1963). S. Maria Della Salute, Neri Pozza Editore S.p.a., 147-170.
• Görsel 3. https://en.chateauversailles.fr/discover/estate/palace
• Görsel 4. (a) May, M. (2017). Carving the Acanthus Leaf, Lost Art Press. (b) The Metropolitan Museum of Art, (1934). The acanthus motive in decoration.
• Görsel 5. (a) https://prints.rmg.co.uk/products/view-of-the-arc-de-triomphe-du-carrousel-paris-py6110 (b) The Metropolitan Museum of Art, (1934). The acanthus motive in decoration.
• Görsel 6. May, M. (2017). Carving the acanthus leaf, Lost Art Press.
• Görsel 7. Yazarların arşivinden.
• Görsel 8. Yazarların arşivinden.
• Görsel 9. (a) Yazarların arşivinden. (b) Yazarların arşivinden.
• Görsel 10. (a) Yazarların arşivinden. (b) Yazarların arşivinden.
• Görsel 11. (a) Yazarların arşivinden. (b) Yazarların arşivinden.
• Görsel 12. Yazarların arşivinden.
• Görsel 13. Yazarların arşivinden.
• Görsel 14. (a) Esra Halıcı arşivi. (b) Esra Halıcı arşivi.
• Görsel 15. Esra Halıcı arşivi.
• Görsel 16. (a) Esra Halıcı arşivi. (b) Esra Halıcı arşivi.
• Görsel 17. Yazarların arşivinden.
• Görsel 18. Ali Osman Dilekoğlu, 2019, https://kulturenvanteri.com/tr/yer/emirgan-cesmesi.
• Görsel 19-20. Yazarların arşivinden.
• Görsel 21. Yazarların arşivinden.
• Görsel 22. Ali Osman Dilekoğlu, 2019, https://kulturenvanteri.com/tr/yer/bala-kulliyesi-sebili-ve-cesmesi/
• Görsel 23. (a) İnce, K. & Ekmekci, M. (2021). Nuruosmaniye Camisi Taçkapıları. Sanat Tarihi Dergisi, 30 (1), 497-535. (b) Bayraklı, T. (2019). İstanbul’daki 18. Yüzyıl Osmanlı Mihraplarında Üslup ve Değişimi, (Yüksek Lisans Tezi), Van 100. Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk İslam Sanatları Ana Bilim Dalı.
• Görsel 24. Yazarların arşivinden.
• Görsel 25. Esra Halıcı arşivi.
• Görsel 26. Yazarların arşivinden.
• Görsel 27. Esra Halıcı arşivi.
• Görsel 28-29. Caner Cangül, Ali Osman Dilekoğlu, 2022, https://kulturenvanteri.com/tr/yer/sultan-ii-abdulhamit-cesmesi/
• Görsel 30. (a) Yazarların arşivinden. (b) Tunçez, D. (2022). II. Mahmut Dönemi Beyoğlu Çeşmeleri. Sanat Tarihi Yıllığı, (31), 515-565.
• Görsel 31. Tunçez, D. (2022). II. Mahmut Dönemi Beyoğlu Çeşmeleri. Sanat Tarihi Yıllığı, (31), 515-565.
• Görsel 32. Yazarların arşivinden.
• Görsel 33. Yazarların arşivinden.
• Görsel 34. Tanman, B. (1996). Galata Mevlevihanesi, TDV İslam Ansiklopedisi, 13, 317-321.
• Görsel 35. Yazarların arşivinden.
• Görsel 36. Ali Osman Dilekoğlu, 2019, https://kulturenvanteri.com/tr/yer/bala-kulliyesi-sebili-ve-cesmesi/