EMÂLÎ’DEKİ RİVÂYET VE GÖRÜŞLER ÖZELİNDE ZEYDÎ MUHADDİS AHMED B. ÎSÂ’NIN III. (IX.) ASIRDAKİ İTİKÂDÎ VE FİKRÎ TARTIŞMALARA YAKLAŞIMI

Yıl 2020, Cilt: 12 Sayı: 1 - 12. Yıl Özel Sayısı, 36 - 63, 31.03.2020

Mustafa Tanrıverdi

https://doi.org/10.26791/sarkiat.631364

Cited By: 1

Öz

İslam düşünce tarihinde mürtekibü’l-kebîre, ef‘âlü’l-‘ibâd, kader, irâde, iman-küfür, hidâyet-dalâlet gibi itikâdî ve fikrî tartışmalar, İslâm toplumu içerisinde çeşitli ayrışmalara neden olmuştur. Hâriciyye, Mu’tezile, Mürcie ve Şia gibi pekçok fırka, zamanla bu tartışmalara müdahil olmuş ve söz konusu meselelere ilişkin görüş ileri sürmüşlerdir. Öte yandan süreç içerisinde hız kazanan tedvîn ve tasnîf faaliyetleri, bu konuların hadis eserlerine girmesinin önünü açmıştır. Tabiatıyla musannifler, içinde bulundukları zaman dilimine ait tartışmaları, tasnîf ettikleri eserlerde kendi perspektiflerine göre ele almışlardır. Böylece bir taraftan kendi görüşlerini tahkim etmek diğer taraftan da muhalif fırkaların tezlerini eleştirmek üzere çeşitli eserler ortaya koymuşlardır. Öyle ki bu eserlerdeki rivâyetlerin bir kısmı ve bunların yerleştirildiği bazı bâb başlıkları, mezkur tartışmalardan izler taşımaktadır. Bu makalede Emâlî’deki rivâyet ve görüşler özelinde Zeydî muhaddis Ahmed b. Îsâ’nın (ö. 247/861) III. (IX.) asırdaki tartışmalı meselelere ilişkin yaklaşımı incelenmiştir. Bu sayede hadis tarihinin önemli bir dönemini etkileyen tartışmaların Emâlî üzerindeki yansımaları incelenmiş olup müelllifin bu tartışmalara yaklaşımı Hâriciyye, Mu’tezile, Mürcie ve Şia gibi ana akım oluşumların görüşleri ile mukayeseli olarak ele alınmıştır. Çalışma bir hadisçi kimliği olan Ahmed b. Îsâ’nın kendi dönemindeki tartışmalarda mensubu olduğu Zeydî gelenekle ne düzeyde mutabık kaldığını görmek ve bu tartışmalara sünnî hadisçiler gibi mi tepki verdiği yoksa klasik ehl-i hadis refleksinden farklı değerlendirilebilecek bir tavır mı sergilediğine dair tespitler sunması bakımından önemlidir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Kelam, Zeydiyye, Ahmed b. Îsâ, Emâlî

ZAYDĪ MUHADDITH AHMAD B. ʿISĀ’S APPROACH ON THE MENTAL AND THEOLOGICAL DISCUSSIONS IN THE III. (IX.) CENTURY IN THE LIGHT OF NARRATIONS AND VIEWS IN THE AMĀLĪ

Öz

In the history of Islamic thought, discussions stemming from theological
problems such as mürtekibü’l-kebîre (deadly sinner), ef‘âlü’l-‘ibâd (human actions), istitâat (ability and
strength), kader (destiny), irâde (will), iman-küfür (faith-heresy), hidâyet-dalâlet (true
path-aberration) revealed divisions that cannot be solved within Islamic society. Many
sects such as Kharijites, Mu’tazila, Murji’s and Shi’ites have been involved in
these debates over time and have put forward various views on these issues. On the other hand, tadwīn (compilation) and tasnīf
(classification) activities, which gained momentum in the process, enabled such
controversial subjects to enter into hadith works. Naturally, the authors and musannifs have dealt with
the debates of the time period in which they are classified according to their
own perspectives through the works they have classified. Thus, musannifs, on the one hand to argue their
opinions on the other hand, on the other hand, have produced various works to
criticize the theses of the opposition groups and sects. In fact, some of the narratives in these works and
some of the bābs (headlines) in which these narratives are placed have various
traces from the intellectual debates carried out during the period. In this article, Zaydī Muhaddith Ahmad
b. ʿIsā’s perspective on these controversial theological issues
in the III. (IX.) century will be discussed in the context of the narratives
and views in Amālī . In this way,
the reflections of theological debates on Amālī  which affect a important
period of the history of hadith will be discussed and Ahmad
b. ʿIsā’s views on these discussions will be examined in
comparison with the mainstream sects such as Khārijite, Mu’tazila, Murjiʾah and
Shia.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Kalām, Zaydiyya, Ahmad b. ʿIsā, Amālī

Kaynakça

• Ahmed b. İsâ, Ebû Abdillah ibn Zeyd b. Ali b. el-Huseyn b. Ali b. Ebî Tâlib (ö. 247/861). Kitâbu’l-‘Ulûm. der. Muhammed b. Mansûr el-Murâdî. yyy: yy, 1401/1981.
• Abdülkâhir el-Bağdâdî, Ebû Mansûr b. Tâhir b. Muhammed (ö. 429/1037). Mezhepler Arasındaki Farklar, çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yayınları, 2017.
• Arslan, Hulusi. “Doğal Felaket ve Istıraplar Konusunda Kelamcıların Görüşleri”. Marife Dinî Araştırmalar Dergisi 2/2 (Güz 2002): 19-34.
• Aydın, Hüseyin. “İlahi Adalet Açısından Çocuk ve Hayvan Elemleri Meselesi”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/2 (Güz 2009): 1-27.
• Bağcı, H. Musa. Hadis Tarihi (İlk Üç Asır). Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2009.
• Bağcı, H. Musa. İnsanın Kaderi Hadislerin Telkin Ettiği Kader Anlayışı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Bebek, Adil. “Kebîre”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25: 163-164, İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl (ö. 256/870). el-Câmi‘u’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr en-Nâsır. Beyrut: Dâru tavkı’n-necât, 1422/2001.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl (ö. 256/870). Halku efʿâli’l-ʿibâd. thk. Abdurrahman Umeyre. Riyad: Dâru’l-ma'ârif, ty.
• Bulut, Halil İbrahim. Dünden Bugüne Siyasi-İtikadî İslam Mezhepleri Tarihi. 5. Baskı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Çelebi, İlyas. “Mu’tezile”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31: 391-401, İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Dârimî, Ebû Muhammed b. Abdillah b. Abdirrahmân b. Fadl (ö. 255/869). Sünenü’d-Dârimî. Thk. Huseyn Selîm Esed. Riyâd: Dâru’l-muğnî, 1421/2000.
• Doğan, İsa. Ali Evladı İçin Silaha Sarılan İlk Fırka Zeydiyye’nin Doğuşu ve Görüşleri. Samsun: Kardeş Matbaası. 1996.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. Eş‘as b. İshak es-Sicistânî (ö. 275/889). es-Sünen, thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘asriyye, ty.
• Emînî, Abdulhüseyin Ahmed en-Necefî. el-Ğadîr fi’l-Kitâb ve’s-sünne ve’l-edeb. Beyrut: Müessesetü’l-‘âlemî, 1414/1994.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Sâlim (ö. 324/935). Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. thk. Helmut Ritter. Wiesbaden: Dâru Franz Shctayz, 1980.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Gadîr-i Hum”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13: 279-280, İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Gökalp, Yusuf. Şiî Gelenekte Alternatif Bir İktidar Mücadelesi Erken Dönem Zeydîlik. Ankara: Araştırma Yayınları. 2014.
• Hâdî İlel-Hak, Yahyâ b. el-Hüseyin b. Kâsım (ö. 298/911). Mecmu‘u Rasâil-i imam Hâdi Yahya b. el-Hüseyin. thk. Abdullah b. Muhammed eş-Şâzelî. San’a: Müessesetu Zeyd b. Ali es-Sekafiyye, 2001.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim (ö. 276/889). el-Ma‘ârif, thk. Servet Ukkâşe, 4. Baskı. Kahire: Dâru’l-ma‘ârif, 1992.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî (ö. 273/887). Sünenü İbni Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Beyrut: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-‘Arabî, ty.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen Kādı’l-kudât Ahmed el-Hemedânî (ö. 415/1025). Şerhu’l-usûli’l-hamse. thk. Abdülkerîm Osman. 2. Baskı. Kahire: Mektebetu vehbe, 1416/1996.
• Kâsım b. Muhammed (ö. 1029/1620). el-Esâs li ‘akâidi’l-ekyâs. Sa’da: Mektebetu Ehlü’l-Beyt, ty.
• Kâsım, er-Ressî, Ebû Muhammed el-Kāsım b. İbrâhîm b. İsmâîl (2001). Mecmu’u Kutubu ve Rasâili Kasım b. İbrahim. San’a: Dâru’l-Hikmeti’l-Yemâniyye. ty.
• Kohlberg, Etan. "Some Zaydī Views on the Companions of the Prophet". Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 39/1 (1976): 91-98.
• Madelung, Wilferd. “Ahmad b. ʿIsā b. Zayd”. The Encyclopaedia of Islam, 12: 48-49. Leiden: E. J. Brill Press, 2004.
• Madelung, Wilferd. “Batriyya or Butriyya”. The Encyclopaedia of Islam, 12: 129-130. Leiden: E. J. Brill Press, 2004.
• Mahatvarî, Murtazâ b. Zeyd el-Hasenî (ö. 2015). “Târîhu tatavvuri’l-‘akâidi ve’l-fıkhi ‘inde’z-Zeydiyye”. İslamî İlimler Dergisi Zeydiyye Özel Sayısı 6/1 (Bahar 2011): 9-40.
• Malatî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed (ö. 377/987). et-Tenbîh ve’r-red ʿalâ ehli’l-ehvâʾ ve’l-bidaʿ. Kahire: Mektebetu medbûlî, 1413/1992.
• Müeyyed Billâh, Ahmed b. el-Hasan b. Harûn el-Hasenî (ö. 411/1020). et-Tebsıratu fi’t-tevhîd ve’l-‘adl. thk. Abdülkerîm Ahmed Cedbân. yyy: yy, ty.
• Nâsır li-Dînillâh, İbrâhîm b. Muhammed b. Ahmed el-Müyyedî (ö. 1083/1672). el-İsbâh ale’l-Misbâh fi Ma’rifeti’l-Meliki’l-Fettâh. thk. Abdurrahmân b. Huseyn. Sana’a: Müessesetü’l-İmâm Zeyd b. Ali es-Sekâfiyye, 1422/2002.
• Nâşî el-Ekber, Ebü’l-Abbâs Abdullah b. Muhammed (ö. 293/906). Mesâʾilü’l-imâme ve muktetafât mine’l-Kitâbi’l-Evsat fi’l-maḳālât. thk. Joseph van Ess. Beyrut: yyy, 1971.
• Özpınar, Ömer. Hadîs Edebiyatının Oluşumu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2005.
• Rassâs, Ahmed b. el-Hasan (ö. 621/1224). Misbâhu’l-‘ulûm fî ma‘rifeti hayyi’l-kayyûm. thk. Murtazâ el-Mahatvarî. 2. Baskı. Sana‘a: Mektebetu Bedr, 1424/2003.
• Sezgin, Fuâd (ö. 2018). Târîhu’t-türâsi’l-‘Arabî. çev. Fehmî Ebu’l-Fadl. Kahire: Câmi‘atü’l-İslâmî, 1991.
• Sofuoğlu, Cemal. “Gadîr-i Hum Meselesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/sy (1983): 461-470.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. el-İmâmu’l-Müctehid Yahya b. Hamza ve ârâuhu’l-kelâmiyye, Kuveyt: Menşûrâtu’l-asri’l-hadîs, 1410/1990.
• Subhî, Ahmed Mahmûd. fî ‘ilmi’l-Kelâm ‘ez-Zeydiyye’. 3. Baskı. Beyrut: Dârü’n- nahdatü’l-‘Arabiyye, 1411/1991.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdilkerîm (ö. 548/1153). el-Milel ve’n-Nihal. thk. Ahmed Fehmî Muhammed. 2. Baskı. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-‘imiyye, 1413/1992.
• Şeyh Sadûk, Ebû Ca’fer Muhammed b. Ali el-Kummî (ö. 381/991). Risâletü’l-İ’tikâdâti’l-İmâmiyye (Şiî-İmâmiyye’nin İnanç Esasları). çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: AÜ Basımevi. 1978.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen b. Alî (ö. 460/1067). el-İktisâd fî mâ yeta‘allaku bi’l-i‘tikâd. 2. Baskı. Necef: Dâru’l-‘adva’, 1406/1986.
• Ümit, Mehmet. “Zeydiyye Mezhebinin İmamet Anlayışı ve Sahabe Hakkındaki Görüşleri”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (Güz 2015): 93-118.
• Ümit, Mehmet. Zeydiyye-Mu’tezile Etkileşimi Zeyd b. Ali’den Kâsım er-Ressî’nin Ölümüne Kadar. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2010.
• Watt, William Montgomery (ö. 2006). İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Umran Yayınları, 1981.
• Yücel, Ahmet. Hadis Tarihi. 3. Baskı. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2011.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed (ö. 748/1348). Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnavûd. 3. Baskı. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.