XIX. YÜZYILDA KÜRTLER ARASINDA HÂLİDÎLİĞİN YAYILMASINA KADİRÎ AİLELERİN TEPKİSİ

Yıl 2020, Cilt: 12 Sayı: 4, 1183 - 1200, 31.12.2020

Abdulcebbar Kavak

https://doi.org/10.26791/sarkiat.787771

Cited By: 1

Öz

XIX. Yüzyılda İslam dünyasındaki tasavvufî hareketler içinde Hâlidîliğin ayrı bir yeri vardır. Müceddidî şeyhi Mevlânâ Hâlid’in Şehrezor’da temelini attığı Hâlidîlik, Bağdat ve Şam’da bulunduğu yıllarda İslam coğrafyasının büyük bir kesimine yayılma imkânı bulmuştur. Mevlânâ Hâlid’e ilk ciddi destek, şüphesiz Şehrezor ve çevresindeki Kürt elitinden gelmiştir. Büyük çoğunluğu ilmiye sınıfı mensubu olan Şehrezorlu bu şahsiyetlerin nüfuzlu ailelere ve aşiretlere mensubiyeti, Hâlidîliğin bu bölgede yayılmasını hızlandırmıştır. Şehrezor’da Hâlidîliğe verilen desteğin bir benzeri çok geçmeden Irak, İran ve Anadolu’da yaşayan Kürtlerden gelmiştir.
Hâlidîlik Kürtler arasında hızla yayılarak güçlü bir toplumsal zemine oturmaya başlamıştır. Bu durum Irak’ta faaliyet yürüten Berzencî, Talabanî, Haydarî, Birîfkanî, Anadolu’da Nehrî, Arvasî, Firsafî ve Âbrî, İran’da Şeyh Baba, Sure ve Gaşîhanî gibi Kadirî aileleri de etkilemiştir. Bu ailelerin bir kısmı Hâlidîliğe muhalefet ederken, bazıları tarafsız kalmayı diğer bir kısım aileler ise tasavvufî faaliyetlerini bu yeni oluşumun şemsiyesi altında yürütmeyi tercih etmişlerdir. Bu makalemizde XIX. Yüzyılda Kürtler arasında etkin olan Kadirî ailelerin Hâlidîliğe karşı tepkilerini irdelemeye gayret edeceğiz.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf,, XIX. Yüzyıl,, Kürtler,, Kadirîlik,, Hâlidîlik,, Kadirî Aileler.

THE REACTION OF QADIRÎ FAMILIES TO THE SPREAD OF KHALIDISM AMONG THE KURDS IN THE 19ST CENTURY

Öz

Khalidism has a special place in the sufi movements in the Islamic world in the 19st century. Khalidism, where the mujaddid sheikh Mawlana Khalid laid his foundation in Shahrazor, had the oppurtunıty to spread to a large part of the Islamıc geography during his years in Baghdad and Demascus. The firs serious support for Mawlana Khalid came without doubt from Shahrazur and the surrounding Kurdish elite. Membership of these personalities from Shahrazur, most of whom are members of the scientific class, to influential families and tribes, ıt accelerated the spread of Khalidism in this region. Similarly, the support for Khalidism in Shahrazur soon came from Kurds living in Iraq, Iran and Anatolia.
Khalidism spread rapidly among the Kurds and started to establish a strong social base. This situation also affected the Qadirî families such as Barzanji, Takabani, Haydari Birifkani in Iraq, Nahri, Arwasi, Fırsafi and Abri in Anatolia, Sheikh Baba, Sure and Gashihanî in İran. While some of these families opposed to Khalidism, some preferred to remain neutral and some families preferred to carry out their sufi activities under the umbrella of this new formation. In this article, we will try to examine the reactions of Qadirî families against Khalidism, who were active among the Kurds in the 19st century.

Anahtar Kelimeler

Sufism,, 19st Century,, Kurds,, Qadiriyya,, Khalidiyya,, Qadirî Families

Kaynakça

• Abdullah Muhammed, Muhammed Hâlid, Mevlânâ Hâlid en-Nakşbendî Hayatuhu ve Edebuhu, (Yüksek Lisans Tezi, Süleymaniye Üniversitesi), Süleymaniye-Irak.
• Adak, Abdurrahman, “Seyda, Muhammed Said”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Aydın, Ferit, Tarikatta Rabıta ve Nakşibendîlik, İstanbul: Ma’rûf Yayınları, 2015.
• Azzavî, Abbas, el-Kâkâiyye fi’t-târîh, Bağdat: Şeriketü’t-Ticâre ve’t-Tibâ’a’l-Mahdûde, 1949.
• Baban, Cemal, Silêmanî Şaregeşâvekem, Süleymaniye: Dezgayê Ruşenbirî ve Belavkirdneveyê Kurdî, 1998.
• Birîfkanî, Şeyh Nûreddin, el-Budûru’l-celiyye fîmâ messet ileyhi hâcâtu fukarâi’s-sûfiyye, Thk. Vahidüddin Birifkânî, Erbil: Matbaatu’s-Sakâfeti ve’ş-Şebâb, 1986.
• el-Birîfkânî, Şeyh Vahidüddin, el-Esrâr ve’l-me’ânî li’ş-Şeyh Nuruddin el-Birîfkânî, Bağdat: Matbaatu Ca’fer el- ‘Usâmî, 2004.
• Bitlis Vilayet Salnamesi, Bitlis: Bitlis Vilayet Matbaası, 1316/1898.
• Bruinessen, Martin van, Ağa, Şeyh, Devlet, Çev. Banu Yalkut, İstanbul: İletişim Yayınları, 2006.
• Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.
• Çakır, M. Saki, Seyyid Tâhâ Hakkarî ve Nehrî Dergâhı, İstanbul: Nizamiye Akademi Yayınları, 2017.
• Çelik, İsa, “Tâlebânî, Abdurrahman Hâlis”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Istanbul: TDV Yayınları, 2016, EK-2.
• Durma, Abdulhalim, Evliyalar Şehri Ağrı, Samsun: Erol Ofset Yayıncılık, 2014.
• Dûskî, Muhammed Emin, Levâmi’u’ş-şeheb fî şerhi Dîvâni Şemsiddîni’l-Ahlâtiyyi’l-Kutub, Duhok: Dâru Sipîrêz, 2007.
• Ebûbekir, Ahmed Osman, el-Âsâru’l-kâmile, Haz. Âzad Ubeyd Salih, Süleymaniye: Bingeyê Jîn, 2009.
• Feyzî, Keyumurs, Kıyâm-ı Şeyh Ubeydullah Şemzînî der Devre-i Nasiruddin Şah-ı Kaçar, İlâm: İntişârât-ı Cevher-i Hayat, 1391.
• el-Hâl, Muhammed, eş-Şeyh Ma’rûf en-Nûdehî el-Berzencî, Bağdat: Dâru Matbaati’t-Temeddün, t.s.
• Hayatu’ş-Şeyh Muhammed el-Hazîn el-Firsâfî ve Menâkibuhu, Haz. Vamikuddin Aydın, y.y. ts.
• Haydarî, İbrahim Fasîh, el-Mecdü’t-tâlid fi menâkibi’ş-Şeyh Hâlid, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1292/1875.
• ----------, ‘Unvânü’l-mecd fî beyâni ahvâli Bağdad ve’l-Basra ve’n-Necd, Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2010.
• Hurşid Paşa, Rihletu’l-hudûd beyne’d-Devleti’l-Osmâniyye ve İran, Terc. Mustafa Zehrân, Kahire: el-Merkezu’l-Kavmî Li’t-Tercüme, 2009.
• İbnü’l-Esîr, Ali b. Ebu’l-Kerem Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî, el-Kâmil fi’t-târîh, Thk. Muhammed Yusuf ed-Dekkâk, Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Karadağî, Muhammed Ali, Bujandneveyê Mêjûyê Zanayânê Kurd, Bağdat: Çaphâne-i Hansa, 2002.
• Karadâğî, Ata, Süleymanî Zemîney Peresendin ve Milmilaneyi Tesevvuf, Süleymaniye, 2003.
• Kavak, Abdulcebbar, Kuzey Irak’ta Tasavvuf 17. Yüzyıl, Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2016.
• ---------, “Şeyh Şemsüddin el-Ahlâtî ve Birîfka Tekkesi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Bursa, 2014/1.
• ---------, Mevlânâ Hâlid-i Nakşibendî ve Hâlidîlik, İstanbul: Nizamiye Akademi Yayınları, 2016.
• el-Kezneyî, Muhammed Ahmed Mustafa, eş-Şeyh Nûreddin el-Birîfkânî, Kahire: Metâbi’u’n-Nâşiri’l-Arabî, 1983.
• Korkusuz, M. Şefik, Nehri’den Hazne’ye Meşayihi Nakşibendi, İstanbul: Kilim Matbaacılık, 2010.
• Kuku-Arvasi, Süleyman, S. Ahmed, Ehl-i Beyt, y.y. 1998.
• Kurşun, Zekeriya, “Şeyh Said”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul: TDV Yayınları, 2016, Ek-2.
• Muhammed, Abdurrezzak Abdurrahman, Serburdeki Hawraman Serdaneki Tavîle, Tahran: Çaphane-yi Mahâret, 2005.
• Müderris, Abdülkerim, Binemâleyê Zanyârân, Tahran: Çaphâne-i Ânâ, 1389.
• ----------, ‘Ulemâunâ fî hidmeti’l-ilmi ve’d-dîn, Bağdat: Dâru’l-Hürriyye, 1983.
• ----------, Yâdê Merdân, Hevlêr: Çaphâne-i Ârâs, 2011.
• Nehrî, Şeyh Ubeydullah, Tuhfetü’l-ahbâb, Haz. Seyyid İslam Duâgû, Urmiye: İntişârâtı Hüseynî, 1978.
• Rus ve İngilizlere Karşı Bir Osmanlı Zabiti Serezli Mehmed Ragıb, Haz. Ahmet Efiloğlu, Raif İvecan, İstanbul: Timaş Yayınları, 2011.
• Sıdîkî, Muhammed en-Nâsır, Târîhu’l-Yezîdiyye, Lazkiye: Dâru’l-Hivar, 2015.
• Tavakkulî, Muhammed Raûf, Tarîh-i Tasavvuf der Kurdistan, Tahran: İntişârât-ı Tavakkulî, 1381.
• Tenik, Ali, Tarihsel Süreçte Kürt Coğrafyasında Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul: Nûbihar Yayınları, 2015.
• Tûdar, Abdussamed, Nûru’l-Envâr der Silsile-i Âl-i Athar, Tahran: İntişârât-ı Hüseynî Neseb, 1369/1990.
• el-Vâilî, Tâlib Muhaybis Hasan, es-Safeviyyûn mine’t-Tarîkati’s-Safeviyye hettâ te’sîsi’d-devle, Dimaşk: Rend Li’t-Tiba’a ve’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 2011.
• Vicdânî, Sadık, Tomâr-ı Turuk-ı ‘Aliyye, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1338.
• el-Ya’kûbî, Ahmed b. Ebî Ya’kûb b. Câfer b. Vehb b. Vâdıh, Târîhu’l-Ya’kûbî, Beyrut: Dâru Sadır, 1992.