FENOMENOLOJİK AÇIDAN İSLAM DÜŞÜNCESİNDE ALLAH-ÂLEM-İNSAN İLİŞKİSİ

Yıl 2021, Cilt: 13 Sayı: 2, 694 - 709, 30.08.2021

Rahim Ay

https://doi.org/10.26791/sarkiat.956461

Öz

Bu makalede modern dönemde dinin, metafizik, tarihsel, ontolojik ve deskriptif olarak yeniden anlaşılma imkânlarından biri olan fenomenolojik yöntem hakkında kısaca bilgi verildikten sonra İslam düşüncesine fenomenolojik yaklaşımın imkânı ve belli başlı görünümleri hakkında bir soruşturma yapılmıştır. İslam düşüncesine fenomenolojik olarak yaklaşıldığında söz konusu düşünme tarzının Allah-âlem-insanarasında nasıl bir ontolojik, ahlaki, metafiziksel bağ inşa ettiği araştırılmaya değerdir. İslam düşüncesinde Allah-âlem-insanilişkisi İslami dünyagörüşünün varlık-bilgi-değer alanındaki ilkelerin kozmik bir yansımasını ifade etmektedir. Toplumsal ve tarihsel boyutlarda tezahürleri ise kozmik yansımanın tecessüm etmiş hali olarak karşımıza çıkmaktadır. İslam düşüncesinde Allah her şeyin yegâne yaratıcısı olduğu gibi âlem ve içindekilerin yegâne anlam kaynağıdır. İnsan ve âlemin var olma nedeni ve var olma biçimini halk eden tek varlık Allah’tır. Allah’ın olmadığı bir düşünce ve hayat biçimi anlamsızlık demektir. Allah ile âlem arasında statik bir ilişki değil, dinamik bir ilişki söz konusudur. İnsan, yaratılışı gereği hem yaratıcısına muhtaçtır hem de yeryüzüne Allah’ın halifesi olarak gönderilmiştir. İnsanla yaratıcısı arasında mabud-abd (ibadet edilen-ibadet eden) ilişki vardır. Bunun yanında insan, irade ve dua ile yaratıcıyla sürekli iletişim halindedir. İnsan, eylemlerinden dolayı Allah’a karşı sorumludur. Sorumluluk onu olgu ve hadiselerin karşısında kendi kaderine terk edilmiş pasif bir nesne konumuna indirgemez. İslamî dünyagörüşünde ‘her şey canlıdır’ ilkesine güçlü bir vurgu vardır. Bu ilkeden hareketle insana, bütün varlıklara karşı bir sorumluluk yükler. Zira her şeyin canlı olması ilkesi, insanın çevreye karşı davranışlarını değiştirebilecek bir unsurdur. Bu sayede insan evren içinde huzurlu yaşayabilecektir. Âlem bir makrokozmoz, insan ise mikrokozmozdur. İki âlem arasında bir çatışmadan ziyade denge ve ahengin olması gerekir. Bu makalede fenomenolojik bir yaklaşımda İslam düşüncesinde Allah-âlem-insan arasındaki ilişkiler, literatürdeki önemli kaynaklara dayanarak yeniden anlaşılmaya ve yorumlanmaya çalışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Dinler Tarihi, Fenomenoloji, İslam Düşüncesi, Allah, Âlem, İnsan

Kaynakça

• Adams, Charles J. “Trends in Islamic Studies in the United States and Canadasince the 1970s”. AJISS, 10/1 (Spring 93), 96-118.
• Alıcı, Mustafa “Kutsala Giden Yol: Dinler Tarihinde Metodolojik Bir Yaklaşım veya Bir Bilim Olarak Din Fenomenolojisi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 3 (2005), 73-120.
• Allen, Douglas. “Din Fenomenolojisi”. çev. Mehmet Katar. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35 (1996), 437-465.
• Allen, Douglas. “Major Contributions of Philosophical Phenomenology and Hermeneutics to the study of religion”. How to do Comparative Religion? Three ways, many goals. ed. Walter de Gruyter, Rene Gothoni. 2005.
• Alper, Ömer Mahir. Varlık ve İnsan Kemalpaşazâde Bağlamında Bir Tasavvurun Yeniden İnşası. İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
• Arpaguş, Hatice K. Fazlur Rahman’a Göre Allah ve İnsan. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2010.
• Arslan, İshak. Çağdaş Doğa Düşüncesi. İstanbul: Küre Yayınları, 2012.
• Attas, S. Muhammed Nakip. İslam Metafiziğine Prolegomena İslam’ın Dünya-Görüşünün Aslî Unsurlarına Dair Bir Açıklama. çev. İlker Kömbe. İstanbul: Küre Yayınları, 2016.
• Aydın, Mehmet S. Âlemden Allah’a. İstanbul: Ufuk Yayınları, 2000.
• Çelik, Ömer. Kur’an’da İnsan. İzmir: Işık Akademi Yayınları, 2010.
• Demirli, Ekrem. İbnü’lArabî Metafiziği. İstanbul: Sufi Kitap Yayınları, 2017.
• Demirli, Ekrem. İslam Metafiziğinde Tanrı ve İnsan. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.
• Devvânî, Celaleddin. “İnsanın Hakikati”. çev. Muhit Mert. Dini Araştırmalar 1/2 (1998), 199-211.
• Druart, Therese-Anne. “Metafizik”. İslam Felsefesine Giriş. ed. Peter Adamson, Richard C. Taylor. çev. M. Cüneyt Kaya. İstanbul: Küre Yayınları, 2015.
• Düzgün, Şaban Ali. Allah Tabiat ve Tarih - Teolojide Yöntem Sorunu ve Teolojinin Meta-Paradigmatik Temelleri Ankara: Otto Yayınları, 2016.
• Farûkî, İsmail R. Tevhid. çev. Ejder Okumuş. İstanbul: Mahya Yayınları, 2017.
• Fazlurrahman, Ana Konularıyla Kur’an, çev. Alparslan Açıkgenç, Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 1999.
• Isambert, F. A. “Din Fenomenolojisi I”. çev. Zeki Özcan. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/4 (1992), 355-366.
• İkbal, Muhammed. İslam’da Dini Düşüncenin Yeniden Doğuşu. çev. N. Ahmed Asrar. İstanbul: Birleşik Yayınları, 1984.
• İzz b. Abdisselam. Varlıkların Dereceleri ve Ahiretteki Halleri. çev. Ali Pekcan. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2009.
• Karadaş, Cağfer. İslâm Düşüncesinde Âhiret. Bursa: Emin Yayınları, 2008.
• Karadaş, Cağfer. Kelâm Düşüncesinde Evren ve İnsan. Bursa: Emin Yayınları, 2011.
• Keskin, Hasan. “Kur’an’da Meleklerin Hz. Âdem’e Secdesinin Yorumu”. CÜİFD 6/2 (2002), 107-125.
• Kılıç, Sadık. Benliğin İnşası. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000. Kuşcu, Emir - Mahmut Aydın. “Dini Geleneklerin Fenomolojisi: Wilfred Cantwell Smith Örneği”. İslâm Araştırmaları Dergisi 23 (2010), 41-58.
• Mujiburrahman. “The phenomenological approach in Islamic studies: An overview of a Western attempt to understand Islam”. The Muslim World 91/3–4 (2001), 425–450.
• Nasr, S. Hüseyin. Bilgi ve Kutsal. çev. Yusuf Yazar. İstanbul: İz Yayınları, 2001.
• Okcu, Abdulmecit. Kur’ân’a Göre Evrenin İnsana Musahhar Kılınışı. Erzurum: Salkımsöğüt Yayınları, 2009.
• Öge, Sinan. Allah’tan Âlem’e İlâhî Fiiller. Ankara: Araştırma Yayınları, 2009.
• Özcan, Şevket. “Din Fenomenolojisinin İlk Tezahürlerinde İslam Algısı: Cornelius Petrus Tiele Örneği”. International Paris Conference Social Sciences. Paris: 2019, III/15-17.
• Özcan, Şevket. “Din Fenomenolojisinin Paradigmatik Özellikleri”. İlahiyat Araştırmaları Dergisi 7 (2017), 125-146.
• Pak, Zekeriya. “İnsanın Yeryüzündeki Varlığına Meleklerin İlk Tepkisi (Bakara 2/30’daki İfade Üslubu İle İlgili Farklı Bir Yorum Denemesi)”. KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (2007), 53-76.
• Pettezzoni, Raffael. “Yüce Varlık Fenomenolojik Yapı ve Tarihsel Gelişim”. çev. Fuat Aydın. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (2002), 139-146.
• Sarıkçıoğlu, Ekrem. Din Fenomenolojisi. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Yayınları, 2002.
• Schimmel, Annemarie. İslam’ın Mistik Boyutları. çev. Ergun Kocabıyık. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2001.
• Schimmel, Annemarie. Tanrı’nın Yeryüzündeki İşaretleri –İslam’a Fenomenolojik Yaklaşım- . çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2004.
• Schuon, Frifhjof. İslam’ın Metafizik Boyutları. çev. Mahmut Kanık. İstanbul: İz Yayınları, 1996.
• Sharpe, Eric J. “Din Fenomenolojisi”. Batı’da Din Çalışmaları. der-çev. Ömer Mahir Alper. İstanbul: Açılım Yayınları, 2002.
• Sinanoğlu, Abdulhamit. “Bazı Mu’tezile Bilginlerine Göre İnsan Tanımları”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (2000), 299-308.
• Şimşek, M. Sait. “İnsanın Halifeliği”. Bilgi ve Hikmet 12 (1995), 110-115.
• Taocu, Constantin. Din ve Fenomenoloji: Mircea Eliade’nin Eserlerine Toplu Bakış. çev. Hava Köse. İstanbul: İz Yayıncılık. 2000. Turhan, Kasım. Kelâm ve Felsefe Açısından İnsan Fiilleri. İstanbul: İFAV, 2003.
• Türker, Ömer. “Metafizik: Varlık ve Tanrı”. İslâm Felsefesi Tarih ve Problemler. ed. M. Cüneyt Kaya. Ankara: İSAM Yayınları, 2017. Yurdaydın, Hüseyin. “Din Fenomenolojisi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (1960), 51-54.