DİVAN-I MUHASEBATIN TESİS SÜRECİ VE İLİŞKİLERİ HAKKINDA BAZI TESPİTLER

Yıl 2012, Sayı: 87, 39 - 60, 01.12.2012

Salih Kış

Öz

Osmanlı Devleti’nde modernleşme hareketi XIX. yüzyılda büyük bir ivme kazanmıştır. Bu yüzyılın ilk yarısında özellikle maliye alanında yapılan köklü değişikliklerle Avrupa sistemi benimsenmeye başlanmış ve bu sistemi uygulayacak kurumlar oluşturulmuştur. Defterdarlık müessesesinin yerine Maliye Nezareti’nin kurulması bu alanda atılmış en önemli adımlardan biridir. Maliye Nezareti ile birlikte malî denetim de büyük bir değişim geçirerek Divan-ı Âlî-i Muhasebe isimli bir denetim organı vücuda getirilmiştir. 29 Mayıs 1862 tarihinde tesis edilen bu müessesenin kuruluşu ve gelişimi belli aşamalardan geçmiştir. II. Meşrutiyet’in ilanına kadar geçen süreçte iki kez kapatılıp açılmıştır. Bu zaman aralığında kurum, padişahSadaret-nezaret ilişkilerinde büyük gelişim kaydetmiştir. Özerk bir yapıda tesis edilmiş ve Kanun-ı Esâsî’nin ilanı ile birlikte anayasal bir kurum hüviyetine bürünmüştür. Divan kuruluşundan I. Meşrutiyet’e kadar geçen zaman aralığında aslî görevlerini tam anlamıyla yerine getirememiştir. Anayasanın ilanı ile birlikte teşkilat kanunu yürürlüğe girmiş ve malî denetim görevi fiilen başlamıştır. Osmanlı kurumlarının geriye dönük hesaplarını da içine alan bir çalışma takvimi oluşturularak II. Meşrutiyet’e kadar merkez hesapları doğrudan, taşra hesapları ise yerinde kurulan komisyonların ön incelemelerinden sonra kesin hesap dökümleri dolaylı olarak Divan tarafından denetimden geçirilmiştir

Anahtar Kelimeler

Divan-ı Muhasebat, Osmanlı Devleti, Malî Denetim, Sayıştay, Maliye

SOME DETERMINATIONS ABOUT THE ESTABLISHMENT PROCESS AND RELATIONS OF ACCOUNTS COURT

Öz

Modernisation movement in Ottoman Empire gained acceleration in the 19th century. In the first half of the century, the European system started to be adopted especially with the radical changes in finance and the institutions that would carry out that system were formed. The establishment of Finance Ministry instead of Financial Office was one of the most important steps taken in this field. Along with Finance Ministry, financial audit underwent a major change and an auditing body named Accounts Court was established. The foundation and development of this institute, which was founded on May 29 1862, went through certain phases. It was closed and opened twice until the proclamation of the Second Constitutional Monarchy. Within that period, the Accounts Court made a great progress in its relations with the Sovereign, the Prime Ministry and Ministries. Because of its autonomous structure and the announcement of the Constitution, Accounts Court became a constitutional institution. Divan could not do its essential duties entirely during a time period between its foundation and First Constitutional Monarchy. Organic law became valid with the declaration of Constitution and the task of financial audit started virtually. A work programme including retrospective accounts of Ottoman institutions was generated and the Court audited central accounts directly. Provincial accounts were checked indirectly by the Court after preliminary examinations of commissions founded on site

Anahtar Kelimeler

Accounts Court, Ottoman Empire, Financial Audit, Turkish Court of Accounts, Finance

Kaynakça

• Ahmet Lütfi Efendi (1988-1991), Vakanüvis Ahmet Lûtfî Efendi Tarihi, C.X, XI, XII, XIV, Yay. Hzl. M. Münir Aktepe, TTK Yayınları, Ankara.
• Ahmet Mithat Efendi (1295), Üss-ü İnkılâp, Takvim-i Vakayi Matbaası, İstanbul.
• Akgündüz, Ahmet (1997), Arşiv Belgeleri Işığında Sayıştay Tarihi, Sayıştay Yayınları, Ankara.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) Sadaret Mektubî Mühimme Kalemi (A.MKT.MHM), 260/16, 269/10, 388/52. Bâbıâli Evrak Odası Ayniyat Defterleri (BEO, Ayn. Def.), 1552, 6775. Dosya Usulü İrâdeler (İ.DUİT), 59/2, 59/3, 59/5, 59/6, İrâde-i Dâhiliye (İ.DH), 32866/2, 33173, 1343/1314 B 61. İrâde-i Mesâil-i Mühimme (İ.MMS), 35/1458. Meclis-i Vükelâ (MV), 15/67, 15/71. Yıldız Sadaret Resmî Maruzatı (Y.A.RES), 196/1429, 402/1526. Yıldız Mütenevvi Maruzat (Y.MTV), 41/71. Yıldız Perakende Maliye Nezareti Maruzatı (Y.PRK.ML), 12/61.
• Karal, Enver Ziya (1995), Osmanlı Tarihi, C.VII, VIII, TTK Yayınları, Ankara.
• Kaynar, Reşat (1991), Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, TTK Yayınları, Ankara.
• Kili, Suna- A. Şeref Gözübüyük (1985), Türk Anayasa Metinleri, Senedi İttifaktan Günümüze, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara.
• Meclis-i Meb’ûsân Zabıt Ceridesi, C.II, Yedinci İnikad, 9 Ocak 1878, s. 108-109.
• Pakalın, Mehmed Zeki (1997), Maliye Teşkilatı Tarihi (1442-1930), C.III, Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayını, Ankara.
• Rıfat (1289), Muharrerât-ı Nâdire, İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Nu. 2400, İstanbul.
• Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Dersaadet 1280.
• Sâlnâme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, Dersaadet 1284.
• Seyitdanlıoğlu, Mehmet (1999), Tanzimat Devrinde Meclis-i Vâlâ (1838-1868), TTK Yayınları, Ankara.
• Suvla, Refii-Şükrü (1999), “Tanzimat Devrinde İstikrazlar”, Tanzimat I, MEB Yayınları, İstanbul.
• T.C Sayıştay Başkanlığı Arşivi (SA) Divan-ı Muhasebat Zabıt Cerideleri (DMZC)
• SA, DMZC, 1 Numaralı Defter.
• SA, DMZC, 2 Numaralı Defter.
• SA, DMZC, 3 Numaralı Defter.
• SA, DMZC, 4 Numaralı Defter. Tercümân-ı Ahvâl Tercümân-ı Hakikât