OSMANLI ARŞİV KAYNAKLARI İÇERİSİNDE AHKÂM DEFTERLERİ: GELİŞİM SEYRİ, MUHTEVASI VE ÖNEMİ

Yıl 2013, Sayı: 17, 9 - 29, 01.06.2013

Ramazan Günay

Öz

Osmanlı devlet sisteminde, adli mekanizmanın başı hükümdardı ve bu sorumluluk, adli ve idari görevliler tarafından onun adına yürütülüyordu. Dolayısıyla devletin sınırları içerisinde yaşayan bütün vatandaşların her türlü haksızlık, zulüm ve kötülüklerden korunması meselesinde padişahın titiz davranması gerekiyordu. Bunun sonucu olarak da zulme uğrayan/mağdur olan veya yerel mahkeme tarafından verilen kararı beğenmeyen bütün Osmanlı vatandaşlarının, araya hiçbir aracı koymadan, mağduriyetlerinin giderilmesi amacıyla padişaha veya onun yetki verdiği kişilere/kurumlara müracaat etme hak ve imkânı vardı. Divân-ı Hümayun’a yansıyan şikâyetler ve bunlara dair çözümler önceleri, devlete ait mühim meselelerin kaydedildiği Mühimme Defterlerine yazılıyordu. XVII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren ise şikâyetlere dair olan meseleler, eyalet ayrımı yapılmaksızın, Şikâyet Defterlerine kaydedilmeye başlanmıştır. Sonraki dönemlerde, merkezi otoritenin zayıflamasıyla beraber, şikâyetlerin sayısında artış olmuş ve buna paralel olarak da şikâyet kalemlerinde iş yükü artmıştır. Bunun yanı sıra, merkeze yapılan şikâyetler için çözüm sürecini kısaltma ihtiyacı da ortaya çıkmıştır. Bu amaçla, genel olarak her bir eyalet için müstakil defter oluşturulmuş ve merkeze gelen şikâyetlerin çözümleri bu defterlere kaydedilmeye başlanmıştır. Böylece, yaklaşık olarak XVIII. yüzyılın ikinci yarısından itibaren, Divân-ı Hümayun’da, halkın şikâyetlerinin görüşülmesinden sonra alınan kararların birer suretinin farklı bölgelere ait defterlere kaydedilmesiyle Ahkâm Defterleri meydana gelmiştir

Anahtar Kelimeler

Şikâyet, Divân-ı Hümayun, Mühimme Defteri, Şikâyet Defteri, Ahkâm Defteri

VERDICTS REGISTERS IN OTTOMAN ARCHIVE RESOURCES: THEIR HISTORY, CONTENT AND SIGNIFICANCE

Öz

In the Ottoman state System, the Sultan was the head of the court and judicial and managerial staff used to act on his behalf. Therefore, the Sultan had to be insightful about protecting all citizens from all kinds of unfair conduct, cruelty and atrocity. As a result, all Ottoman State citizens that were subjected to cruelty or those who did not accept a verdict by a local court had the right to apply directly to the Sultan or the authorities or institutions he assigned. Complaints to the Ottoman Divan, which served as Supreme Court, and related solutions and verdicts used to be recorded in the Mühimmeregisters, in which all important governmental issues were compiled. Beginning in second half of 17thcentury, issues concerning complaints began to be recorded in Complaints Registers in all the Ottoman states. With the decline of the central authority the number of complaints increased and parallel to this workload concerning complaints increased. Besides, the necessity to accelerate the solution process for complaints made to the center occurred as well. To do this, separate registers for each state were formed and solutions of complaints submitted to the center were recorded in these registers. Thus, from about the second half of the 18th century on, Verdicts-Complaints Registers were formed by compiling copies of decisions made about people’s complaints at Ottoman Divan in registers belonging to different regions

Anahtar Kelimeler

Complaint, Divân-ı Hümayun (Council of Ottoman State), Mühimme Register, Complaint Register, Verdicts Register

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri (A.DVNS.AHK.DB.d.) 5-V. 1, b. 307 (Evâsıt-ı Muharrem 1223/Mart 1808). Ahkâm Defterler, Defter
• BOA, A.DVNS.AHK.DB. d.5-V. 188, b.3 (Evâsıt-ı Zilkade 1217/Şubat 1803).
• BOA, A.DVNS.AHK.DB. d.5-V. 191, b. 1 (Evâsıt-ı Muharrem 1218/Mayıs 1803).
• BOA, A.DVNS.AHK.DB. d.5-V. 279, b.2 (Evâhir-i Safer 1222/Mayıs 1807).
• BOA, A.DVNS.AHK.DB. d.5-V. 308, b.1 (Evâil-i Safer 1223/Nisan 1808).
• BOA, A.DVNS.AHK.DB. d.5-V. 312, b.1 (Evâsıt-ı Rebiülahir 1223/Ağustos 1808).
• BOA, A.DVNS.AHK.DB.d.6-V. 1, (Evâsıt-ı Zilkade 1228/Kasım 1813).
• BOA, A.DVNS.AHK.DB. d.6-V. 9, b.2 (Evâil-i Şevvâl 1229/Eylül 1814).
• BOA, A.DVNS.AHK.DB. d.7-V. 31, b. 1 (Evâhir-i Rebiülevvel 1251/Temmuz 1835).
• BOA, A.DVNS.AHK.DB. d.7-V. 41, b. 4 (Evâhir-i Rebiülahir 1252/Ağustos 1836).
• BOA, A.DVNS.AHK.DB. d.7-V. 67, b.2 (Evâil-i Cemaziyelevvel 1254/Temmuz 1838).
• BOA, A.DVNS.AHK.DB. d.7-V. 85, b.2 (Evâhir-i Cemaziyelevvel 1255/Ağustos 1839).
• BOA, A.DVNS.AHK.DB. d.8-V. 65, b.2 (Evâsıt-ı Ramazan 1259/Ekim 1843).
• BOA, A.DVNS.AHK.DB. d.8-V. 67, b. 1 (Evâil-i Şevvâl 1259/Ekim- Kasım 1843).
• BOA, A.DVNS.AHK.DB. d.9-V. 1, b.1 (Evâil-i Şevval 1237/Haziran 1822).
• BOA, A.DVNS.AHK.DB. d.9-V. 11, (Evâhir-i Cemaziyelahir 1255/Eylül 1839).
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Bab-ı Asafi Divan-ı Hümayun Sicilleri Trabzon Ahkâm Defterleri, Defter (A.DVNS.AHK. TZ .d.) 3.
• BOA, A.DVNS.AHK.TZ.d 3 (Evâil-i Rebiülahir 1211/Temmuz 1796- Evâhir-i Muharrem 1233/Aralık 1817).
• BOA, A.DVNS.AHK.TZ. d.3-V. 4, b. 1 (Evâhir-i Receb 1211/Ocak 1797);
• BOA, A.DVNS.AHK.TZ. d.3-V. 5, b.2 (Evâsıt-ı Şevvâl 1211/Nisan 1797).
• BOA, A.DVNS.AHK.TZ. d.3-V. 5, b.7 (Evâhir-i Zilkade 1211/Mayıs 1897). BOA,
• A.DVNS.AHK.TZ.d.6 (Evâsıt-ı Zilkade 1253-Evâil-i
• Cemaziyelahir 1262).
• Mardin Şer’iye Sicili 259, Belge 1227 (Evâil-i Muharrem 1007/Ağustos 1598).
• Mühimme Defteri 44, (Yayına Hazırlayan: Mehmet Ali Ünal), Akademi Kitabevi, İzmir 1995.
• Numaralı Mühimme Defteri, Başbakanlık Basımevi, Ankara 1983, s. XXII. Araştırma Eserler
• AFYONCU, Erhan, “Defterhane”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. IX, İstanbul 1994, s. 100-104. - “Osmanlı Bürokrasisinden Bir Kesit: Defterhâne-i Âmire’nin Kuruluşu ve Gelişmesi”, Türkler, C. IX, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 860-864. - “Osmanlı Devlet Teşkilatında Defterhâne-i Âmire (XVI-XVIII. Yüzyıllar)”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 1997.
• AKYILMAZ, Gül, “Reis-ülKüttablık Müessesesinin Önem Kazanmasına Yol Açan Gelişmeler ve Osmanlı Hariciye Nezareti'nin Doğuşu”, XIII. Türk Tarih Kongresi (Kongreye Sunulan Bildiriler), C. III, I. Kısım, Ankara 1999, s. 297-312.
• BALTACI, Cahit, İslâm Paleografyası(Diplomatik-Arşivcilik), İstanbul 1989.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, Başbakanlık Basımevi, İstanbul 2010.
• BİNARK, İsmet, Arşiv ve Arşivcilik Bilgileri, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın No: 3, Ankara 1980.
• EMECEN, Feridun M., Osmanlı Divanının Ana Defter Serileri: Ahkâm-ı Mîrî, Ahkâm-ı Kuyûd-ı Mühimme ve Ahkâm-ı Şikâyet, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 3, S. 5, 2005, s. 107-139.
• GÖKBİLGİN, M. Tayyib, Osmanlı Paleografya ve Diplomatik İlmi, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul 1979.
• GÜMRÜKÇÜOĞLU, Saliha Okur, Şikâyet Defterlerine Göre Osmanlı Teb’asının Şikâyetleri, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, C. 61, S. 1, Ankara 2012, s. 175-206.
• HALAÇOĞLU, Yusuf, Osmanlılarda Devlet Teşkilatı ve Sosyal Yapı, Ankara 2007.
• İNALCIK, Halil, “Osmanlı Arşivlerinin Türk ve Dünya Tarihi İçin Önemi”, Osmanlı Arşivleri ve Osmanlı Araştırmaları Sempozyumu, İstanbul 1985, s. 31-44. - “Şikâyet Hakkı: Arz-ı Hal ve Arz-ı Mahzarlar”, Osmanlı Araştırmaları, S. VII-VIII, İstanbul 1988, s. 33-54. - “Reisü’l-küttab”, İslam Ansiklopedisi, C. IX, Milli Eğitim Bakanlığı Yay., İstanbul 1964, s. 671-683.
• KUŞ, Canan, “1780-1784 Tarihli ve 4 Numaralı Halep Ahkâm Defteri (s. 1-53) Transkripsiyon ve Değerlendirme”, Fırat Üniversitesi, Sosyal Enstitüsü Sosyal Bilimler Enstitüsü (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Elazığ 2008.
• KÜTÜKOĞLU,Mübahat S., “Mühimme Defteri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XXXI, İstanbul 2006, s. 520-523. - Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), Kubbealtı Neşriyat, İstanbul 1994.
• ÖZEL, Ahmet, “Ahkâm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. I, İstanbul 1988, s. 550-551.
• ÖZTÜRK, Said, “Kayseri ve Çevresinin Sosyo-Ekonomik Tarihi İçin Önemli Bir Kaynak: Karaman Ahkam Defteri”, III. Kayseri Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri, Kayseri 2000, s. 401-413.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 2004.
• SAHİLLİOĞLU, Halil, “Ahkâm Defteri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. I, İstanbul 1988, s. 550-551.
• SERTOĞLU,Midhat, Osmanlı Tarih Lugatı, Enderun Kitabevi, İstanbul 1986.
• ŞAHİN, İlhan - EMECEN Feridun, II. Bayezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkâm Defteri, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., İstanbul 1994.
• ŞEMSETTİN, Sami, Kamus-ı Türkî, İstanbul 1978.
• ŞİMŞİR,Nahide, “103 No’lu Anadolu Ahkâm Defteri’ndeki İzmir İle İlgili Hükümler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, S. X, İzmir 1995, s. 329-341. - “Ahkâm Defterleri’nin Tarihi Kıymeti ve 107 No’lu Anadolu Ahkâm Defteri’ndeki İzmir İle İlgili Hükümler”, Tarih İncelemeleri Dergisi, S. IX, İzmir 1994, s. 357-390.
• TÜRKAY, Cevdet, “Osmanlı İmparatorluğunda Arşiv”, Belgelerle Türk Tarihi Dergisi, C. II, S. 7, Nisan 1968, s. 44-47.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilatı, TTK Basımevi, Ankara 1988. - Osmanlı Devletinin Saray Teşkilatı, TTK.. Yay., Ankara 1998.
• ÜZÜM, İlyas, “Hüküm”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. XVIII, İstanbul 1998, s. 464-468.