Özbekçe Ünlü Harflerinin Eş Sesli Sözcüklerde Uygurcaya Bilgisayarlı Çevrilmesi

Yıl 2017, Cilt: 21 Sayı: 2, 495 - 504, 10.01.2017

Murat Orhun

Öz

Bilgisayarlı çeviri, doğal dil işlemelerinde yoğun olarak çalışılan alt dallardan biridir. Batı dillerinde geliştirilen bilgisayarlı çeviri sistemleri gerçek uygulamalarda kullanılırken, Türk dillerinde yapılan çalışmalar araştırma ve geliştirme aşamasındadır. Şimdiye kadar geliştirilen bilgisayarlı çeviri sistemlerinde, başarım oranı yüksek olanlar, aynı dil ailesine ait diller arasında gerçekleştirilmiştir. Türk dilleri ailesinde, Özbekçe ile Uygurca, diğer Türk dillerine göre daha yakın dillerdir. Bazı kaynaklar bu dilleri, bir dilin iki farklı lehçesi olduğunu belirtmektedir. Bu iki dilde kullanılan ünlü ve ünsüz harflerin sayısının farklı olmasından dolayı, aynı anlamı veren eş sesli sözcükler farklı yazılır. En önemli husus ise, Özbek alfabesinde altı ünlü harfin bulunmasına rağmen, bunların on farklı sesi gösteriminde kullanılmasıdır. Bu makalede, Özbek alfabesinde ünlüleri göstermede kullanılan altı harf ile Uygurcada ünlüleri göstermede kullanılan sekiz ünlü harf karşılaştırılarak, eş sesli sözcüklerde bulunan Özbekçe ünlülerin Uygurcaya çevrilmesi anlatılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bilgisayarlı çeviri, Özbekçe; Uygurca; Türk dilleri; Ünlü harfler

Kaynakça

• [1] Chéragui, M. A. 2012. Theoretical Overview of Machine Translation. Proceeding : International Conference on Web and Information Technologies (ICWIT), p. 160-169.
• [2] Hutchins, J. 1995. Machine Translation: A Brief History. Concise history of the language sciences: from the Sumerians to the cognitivists. Edited by E.F.K., Koerner ve R.E.Asher, Oxford, Pergamon, p.431-445.
• [3] Hutchins, J. 2004. The Georgetown-IBM experiment demonstrated in January 1954. Machine Translation: from real users to research. 6th Conference of the Association for Machine Translation in the Americas, AMTA, Washington, DC. p. 102-104.
• [4] Chandioux, J. 1976. Météo: Un système opérationnel pour la traduction automatique des bulletins météorologiques destinés au grand public. Meta, vol. 21, p. 127-133.
• [5] Nagao, M. 1984. A Framework of a Mechanical Translation Between Japanese and English by Analogy Principle. Proc. of the international NATO symposium on Artificial and human intelligence. p. 173-180.
• [6] Hajič, J. 1987. RUSLAN - An MT System Between Closely Related Languages. Third Conference of the European Chapter of the Association for Computational Linguistics (EACL'87) Copenhagen, Denmark, p. 113-117.
• [7] Hajič, J., Hric, J., Kubon, V. 2000. Machine translation of very close languages. Proceedings of the sixth conference on Applied natural language processing Proceedings of the sixth conference on Applied natural language processing Morgan Kaufmann Publishers Inc. p. 7-12.
• [8] Uygur, C. Vedat 2008. Özbekçe (Gramer, Kelime Tahlilleri, Metinler, Aktarmalar, Sözlük). Ss x-xı Fakülte Kitapevi, İsparta, 186s.
• [9] Turan, M., Sönmez, C., Ganiz, M.C. 2014. The Benchmark of Paragraph and Sentence Extraction using Outlier Document Filtering based Multi-Document Summarizer. Information Technology and Control, T.43, Nr.4, p .433-439.
• [10] Turan, M., Sönmez., C. 2015. Automatize Document Topic and Subtopic Detection with Support of Corpus. Procedia - Social and Behavioral Sciences, vol. 177, p. 169-177.
• [11] Turan, M., Sönmez, C. 2014. Outlier Document Filtering Applied to the Extractive Summirization. International Journal of Mathematical and Computational Science. vol.1, p. 26-29.
• [12] Yıldız, T., Diri, B., Yıldırım, S., 2015. Acquisition of Turkish Meronym Based on Classification of Patterns. Pattern Analysis and Applications, 10.1007/s10044-015-0516-9
• [13] Aktaş, M., Sönmez. B. E. 2015. Video-based Turkish Sign Language Recognition System. V ECCOMAS Thematic Conference on Computational Vision and Madical Image Porcessing, Tenerife, Canary Islands, Spain. p. 81-85.
• [14] Hamzaoğlu, İ. 1993. Machine translation from Turkish to other Turkic languages and an implementation for the Azeri languages. Institute for Graduate Studies in Science and Engineering. MSc Thesis, Bogazici University. 105p, İstanbul.
• [15] Altıntaş, K. 2001. Türkçe'den Kırım Tatarca'ya Otomatik Çeviri Sistemi. Yüksek Lisans Tezi, 115s. Bilgisayar Mühendisliği, Bilkent Üniversitesi, Ankara.
• [16] Oflazer, K. 1995. Two-level Description of Turkish Morphology. Literary and Linguistic Computing, vol.9 (2), p. 137-148.
• [17] Altıntaş, K., Çiçekli, İ. 2001. A Morphological Analyser for Crimean Tatar. Proceedings of the 10th Turkish Symposium on Artificial Intelligence and Neural Networks, TAINN North Cyprus, p. 180-189.
• [18] Tantuğ, A. C. 2007. Akraba ve Bitişken Diller Arasında Bilgisayarlı Çeviri İçin Karma Bir Model. Bilgisayar Mühendisliği Bölümü. Doktora Tezi, 162s. İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• [19] Tantuğ, A. Cüneyd vd. 2006. A Prototype Machine Translation System Between Turkmen and Turkish. Fifteenth Turkish Symposium on Artificial Intelligence and Neural Networks, TAINN Gökova, Muğla, Türkiye. p. 109-116.
• [20] Tantuğ, A. C., Afalı, E., Oflazer, K. 2006. Computer Analysis of the Turkmen Language Morphology. FinTAL, Lecture Notes in Computer Science. vol. 4139, p. 186-193.
• [21] Orhun, Murat vd. 2011. Uygurcadan Türkçeye Bilgisayarlı Çeviri. İtü dergisi/d, mühendislik, Cilit:10, Sayı: 3, p. 3-14.
• [22] Lesk, M. 1986. Automatic Sense DisambiguationUsing Machine Readable Dictionaries: How to Tell a Pine Code From an Ice Cream Cone. Proceedings of the 5th Annual International Conference on Systems Documentation, ACM Press. p. 24-26
• [23] Orhun, M., Tantuğ, A. C., Adalı, E. 2009. Rule Based Tagging of the Uyghur Verbs. Fourth International Conference on Intelligent Computing and Information Systems. Ain Shams University, Cairo, Egypt. p. 811-816.
• [24] Orhun, M., Tantuğ, A. C., Adalı, E. 2009. Rule Based Analysis of the Uyghur Nouns. International Journal of Assian Language Processing, vol. 19( 1), p. 33-43.
• [25] Kessikbayeva, G., Çiçekli, İ. 2014. Rule Based Morphological Analyzer of Kazakh Language. Joint Meeting of SIGMORPHON and SIGFSM Baltimore, Maryland, USA. p. 46–54.
• [26] Coşkun, V. 2000. Özbek Türkçesi Gramer. ss 91-98. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara. 292s.
• [27] Öztürk, R. 1993. Yeni Uygur Türkçesi Grameri. ss 63-66. Türk dil kurumu yayınları: 593, 170s.
• [28] Tömür, H. 2003. Modern Uygur Grammar (Morphology). Ss 127-149. Yildiz Teknik Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fak. T.D.E Bölümü, İstanbul. 599p.
• [29] Koraş, H. 1998. Özbek ve Uygur Türkçelerinde İsim. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 364s. Ankara.
• [30] Öztürk, R. 1992. Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyat Bölümü, Türk Dili Bilim Dalı, Doktora Tezi, 295s, Ankara.
• [31] Janbaz, W., Saleh, İ. 2006. An Introduction to Latin-Script Uyghur. Middle East & Central Asia Politics, Economics and Society Conference. University of Utah, Salt Lake City, USA. p. 1-15.
• [32] Osmanof, M. 1997. Hazirqi Zaman Uyghur Edebiy Tilining İmla ve Teleppuz Lughiti. ss 15-36, Xin Jiang Heliq Neshiryatı, Urumchi, 963s.
• [33] Rahmatullayev, Sh. 2006. Hozirgi Adabiy O'zbek Tili (darslik). Toshkent Universiteti, Toshkent,476s.
• [34] Yaman, E. 2005. ss 5-8. Özbek Türkçesinde Edatlar. Gazi Kitapevi, Ankara, 164s.
• [35] Öz, A. 1994. Özbekçe ve Yeni Uygurca Arasındaki Fonetik Ayraçlar. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili Edebiyatı Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 240s, Ankara.
• [36] Üşenmez, E., Boltabayev, S., Tuğlacı, G. 2016. Özbekçe Türkçe Sözlük. Eskişehir, 562s.
• [37] Yuldashev, M. 2011. Özbekçe Yazılım Kılavuzu. Ege Üniv. Basımevi, İzmir, 530s.