MECELLE’DEKİ KÜLLÎ KAİDELERİN GENEL KURAL TİPİ DİĞER KAVRAMLARLA İLİŞKİSİ VE BUNLARIN DELİL OLUŞ KEYFİYETİ

Yıl 2019, Sayı: 43, 92 - 110, 31.12.2019

Ali Bakkal , Zehra Sula

Öz

İslam hukukunda
“genel kural” anlamında çoğunlukla “kaide” kavramı kullanılmaktadır. Ancak ilk
dönemlerde bu kavram yerine daha çok “asl” ve “kıyas” kavramları kullanılırdı.
On dördüncü asırdan itibaren “asl” kavramı yerine “kâide” kelimesi kullanılmaya
başlanmıştır. “Dâbıt” kelimesi yer yer kâide ile aynı anlamda kullanılmakla
birlikte kısa bir müddet sonra kapsam itibariyle kaide kavramından daha dar
anlamda olduğu vurgulanmaya başlamıştır. Günümüzde bir de birbirinden farklı
hukuki olayları açıklamak için kullanılan ve bir bütünlük içinde düzenlenmiş
olan önermeler sisteminden söz edilir ki, buna da “fıkıh nazariyesi” denir.
Ağırlıklı olarak bir İslâm Borçlar Hukuku Kanunu olan Mecelle’nin
başında doksan dokuz küllî kâide bulunmaktadır. Mecelle Mazbatası’nda
bir nakl-i sarih bulunmadıkça bunlarla hükmedilemeyeceği açıkça ifade edilmiş
olmakla birlikte daha önce Hâdimî’den itibaren bazı usûlcüler kavâid-i
külliyenin delil olduklarını ifade etmişlerdir. Bu makalede konuyla ilgili
temel kaynakların yanı sıra güncel araştırmalar da dikkate alınarak, İslâm
hukukunda genel kural anlamında kullanılan kavramlara temas edildikten sonra
küllî kâidelerin delil olup olmadıkları üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Külli kaide, Asıl, Kıyas, Kaide, Dâbıt, Delil

Destekleyen Kurum

Akdeniz Üniversitesi BAP

Proje Numarası

SBA-2018-2779

Kaynakça

• Akay, İhsan, “Kavâid-i Fıkhiyyenin Müstakil Delil Olma Problemi”, İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi, 31/1, Konya 2018.
• Ali Haydar Efendi, Dürerü’l-hükkâm Şerhu Mecelleti’l-ahkâm, I-IV, Matbaa-i Tevsî-i Tıbâat, İstanbul 1330.
• Apaydın, H. Yunus, “İctihad”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2000.
• Apaydın, H. Yunus, İslam Hukuk Usulü, Bilimsel Araştırma Yayınları, Ankara 2017.
• Apaydın, Yunus, “Kıyas - Fıkıh”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2002.
• Avcı, Casim, “Kûfe”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2002.
• Bâ Huseyn Yakub b. Abdülvehhab, el-Kavâʻidü’l-fıkhiyye: el-mebâdî el-mukavvimât el-masâdır ed-delîliyye, Riyad 1418/1998.
• Baktır, Mustafa, İslâm Hukukunda Küllî Kâideler (Basılmamış çalışma), Erzurum 1988.
• Baktır, Mustafa, “Kaide”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2001.
• Bardakoğlu, Ali, “İstishâb”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2001.
• Behûtî, Mansur b. Yusuf, Keşşâfu’l-kınâ’ ‘ani’l-İknâ’, Thk. Suudî Arabistan Krallığı Adalet Bakanlığı Uzman Heyeti, Vizâratü’l-‘adl, Riyad 2000.
• Berkî, Ali Himmet, Açıklamalı Mecelle (Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye), 3. Baskı, Hikmet Yayınları, İstanbul 1982.
• Beşer, Faruk, Herkes İçin Kolay Usulü Fıkıh, Nun Yayıncılık, İstanbul 2014.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Hukuk-ı İslâmiyye ve Istılahât-ı Fıkhiyye Kamusu, I-VIII, İstanbul 1976.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed eş-Şerîf, et-Taʻrîfât, Mektebetü Lübnan, Beyrut 1985.
• Cüveynî, Ebü’l-Meʻâlî Ebû Muhammed Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf, el-Bürhân fî usûli’l-fıkh, I-II, Neşr: Salâh b. Muhammed b. ʻUveyda, Dârü’l-Kütübi’l-ʻİlmiyye, Beyrut 1418/1997.
• Cüveynî, Ebü’l-Meʻâlî Ebû Muhammed Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf, Kitâbü’t-Telhîs fî usûli’l-fıkh, I-III, Neşr: Abdullah Cevlem en-Nîbâlî - Şübeyr Ahmed el-Ömerî), Beyrut 1996.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. Ömer ed-Debûsî, Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh, Thk: Halil Muhyiddîn el-Meys, Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut 2007.
• Debûsî, Ebû Zeyd ‘Ubeydullah b. Ömer b. Îsâ, Te’sîsü’n-nazar, Dârü’l-Fikr, Beyrut, 1399/1979.
• Demir, Bayram. “Mecelle’nin Dille İlgili Külli Kaideleri”. Uluslararası Din ve Dil Sempozyumu (Iğdır, 30 Kasım 2018), 265-301.
• Devâlibî, Muhammed Ma‘rûf, el-Medhal ilâ ‘ilmi usûli’l-fıkh, Beyrut 1385/1965.
• Dönmez, İbrahim Kâfi, “Maslahat”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2002.
• Dönmez, İbrahim Kâfi, “Örf”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul, 2007.
• Duman, Soner, İmam Şâfiî’nin Kıyas Anlayışı, 2. Baskı, İsam Yayınları, İstanbul 2017.
• Durusoy, Ali, “Kıyas”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2002.
• Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed, Misbâhu’l-münîr, el-Mektebetü’l-ilmiyye, Beyrut ts.
• Hâdimî, Ebû Saîd Muhammed, Mecâmiʻu’l-hakâik (Ahmed Hamdî Şirvânî, Levâmiʻu’d-dekâik fî tercemeti Mecâmiʻi’l-hakâik içinde), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul 2017.
• Hamevî, Ahmed b. Muhammed, Gamzü ‘uyûni’l-besâir şerhu kitâbi’l-Eşbâh ve’n-nezâir, I-IV, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut , 1405/1985.
• Hanefi, M. Hüseyin, el-Medhal li Dirâseti’l-Fıkhi’l-İslâmî, I-II, Kahire 1969.
• Huşenî, Muhammed b. Hâris (ö.361/972), Usûlü’l-fütyâ fi’l-fıkhi ʻalâ mezhebi’l-İmâm Mâlik, (nşr. Muhammed el-Mecdûb, Muhammed Ebü’l-Ecfân, Osman Battîh), Tunus 1985.
• İbn Hatîb ed-Dehşe, Ebü’s-Sena Nureddin Mahmud, Muhtesar min Kavâʻidi’l-‘Alâiyyi ve Kelâmi’l-İsnevî, Thk: Mustafa Mahmud el-Pencuveynî, Irak 1980.
• İbn Kayyım el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr, İʻlâmü’l-muvakkıʻîn, Beyrut 1991.
• İbn Neccâr, Takuyyiddin Muhammed b. Ahmed, Muhtasaru't-Tahrîr şerhu Kevkebi’l-münîr Thk: Muhammed Zuhaylî, Nezih Hammâd, Mektebetü’l-ʻUbeykân, Beyrut 1997.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim, el-Eşbâh ve’n-nezâir (Gamzü ‘uyûni’l-besâir’in metni), I-IV, Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, Beyrut, 1405/1985.
• İzmirli İsmail Hakkı, İlm-i Hilâf, İstanbul 1330.
• Karâfî, Şihâbüddin Ebü’l-Abbas Ahmed b. İdris, el-Furûk; Envâru’l-bürûk fî envâʻi’l-furûk, I-IV, Neşr: Halil el-Mansûr, Dârü’Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1998.
• Karaman, Hayreddin, “Fıkıh”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1996.
• Kâsânî, ‘Alâuddîn Ebû Bekr b. Mesʻûd, Bedâiʻu’s-sanâîʻ fî tertîbi’ş-şerâiʻ, I-VII, Beyrut 1982.
• Kaya, Eyüp, “Mâliki Mezhebi”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2003.
• Kerhî, Ebü’l-Hasan Ubeydullah b. el-Hüseyn b. Dellâl, Risâle fi’l-usûl (Te’sîsü’n-nazar’ın ekinde), Dârü’l-Fikr, Beyrut, 1399/1979.
• Kızılkaya, Necmettin, Hanefî Mezhebi Bağlamında İslam Hukukunda Küllî Kâideler, İz Yayıncılık, İstanbul 2013.
• Makkârî, Ebû Abdillah Muhammed b. Muhammed b. Ahmed, el-Kavâʻid, I-II, Neşr: Ahmed b. Abdillah b. Hamîd, Mekke, t.y.
• Medkûr, Muhammed Sellâm, Usûlü’1-fıkhi’l-İslâmî, Kahire 1976.
• Musa Carullah, Kavâid-i Fıkhiyye, Kazan, 1927.
• Mustafa Güzelhisarî, Menâfi’ü’d-dekâik fî şerhi Mecâmiʻi-l hakâik, Dersaâdet: Şirket-i Hayriye-i Sahafiye, İstanbul 1308.
• Mütercim Âsım Efendi, Kāmus Tercümesi, İstanbul ty.
• Nedvî, Ali Ahmed, el-Kavâʻidü’l-fıkhiyye: mefhûmuhâ, neş’etühâ, tatavvuruhâ, dirâsetü müellefâtihâ, edilletühâ, mühimmetühâ, tatbîkâtühâ, Daru’l-kalem, 3. Baskı, Dımaşk 1991.
• Özel, Ahmet, “Asıl -Fıkıh”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul1991.
• Özen, Şükrü, “İstislâh” Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2001.
• Özen, Şükrü, “Te’sîsü’n-nezâir”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2001.
• Serahsî, Şemsüddin Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl, el-Mebsût, I-XXXI, İstanbul 1982-1983.
• Sübkî, Tâcüddin Abdülvehhab b. Ali b. Abdilkâfî, el-Eşbâh ve’n-nezâir, Neşr: Âdil Ahmed Abdülmevcûd – Ali Muhammed Avad, Beyrut 1411/1991.
• Şeybânî, Muhammed b. el-Hasan, el-Hücce ʻalâ ehli’l-Medîne, I-IV, Neşr: Mehdî Hasan el-Kîlânî, Hararabad 1968.
• Teftâzânî, Saʻduddin Mesʻûd b. Ömer, Şerhu’t-Telvîh ʻale’t-Tavdîh, (thk. Zekeriyya el-‘Umeyrât), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut ts.
• Tehânevî, Muhammed Ali, Keşşâfu ıstılahâti’l-fünûn, Mektebetü Lübnan, Beyrut 1996.
• Tûfî, Necmüddin Süleyman b. Abdilkaviyy, Şerhu Muhtasari’r-Ravda, Thk: Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî, Vizâratu’ş-şuûnil’l-İslâmiyye ve’l-evkaf ve’d-da’ve ve’l-irşad, 2. Baskı, Riyad 1998.
• Yaman, Ahmet, “Bir Kavram Olarak ‘Fıkıh Kâideleri’ Ya Da İslâm Hukukunun Genel İlkeleri”, Marife, c. 1, sy. 1, s. 49-75.
• Yıldırım, Mustafa, Mecelle’nin Külli Kaideleri, İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, İzmir 2015.
• Zekiyyüddin Şaʻban, İslâm Hukuk İlminin Esasları, Çev: İbrahim Kâfi Dönmez, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1990.
• Zerkā, Mustafa Ahmed, el-Medhalü’l-fikhiyyü’l-ʻâmm, I-III, 10. Baskı, Dârü’l-fikr, Dımaşk, 1387/1968.
• Zerkeşî, Ebû Abdillah Bedruddin Muhammed b. Bahadır, el-Mensûr fi’l-Kavâ’id, I-III, Thk: Teysîr Fâik Ahmed Mahmûd, Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, Kuveyt 1405/1984.
• Zuhaylî, Muhammed, el-Kavâʻidü’l-fıkhiyye ʻale’l-Mezhebi’l-Hanefî ve’ş-Şâfiʻî, Kuveyt 1999.