MU’TEZİLÎ TENZİH İDDİASININ AKLÎ/FELSEFÎ TEMELLERİNE İLİŞKİN BİR DEĞERLENDİRME

Yıl 2019, Sayı: 43, 54 - 74, 31.12.2019

Galip Türcan

Öz

Müslüman toplumda hicrî birinci
yüzyılın sonuna doğru insanbiçimci tanrı tasavvurunu öne çıkaran haşevî
tutumlar, ikili tanrı anlayışını benimseyen maniheist yaklaşımlar ve uknumları
zattan ayrı sıfatlar gibi kabul eden Hristiyanlara karşı güçlü bir tenzihî
tanrı tasavvuru doğup gelişmiştir. Allah’ın zâtı ve sıfatları arasındaki
birliği vurgulayan söz konusu tenzihî tanrı tasavvurunun en güçlü savunucusu
Basra’da kurulmuş olan Mu’tezile’dir. Tenzih eksenli yaklaşımını Allah’ın zâtı
ile birlikte hiçbir sıfatın ezelî olmadığı iddiası üzerinden kurgulayan Mu’tezile,
ilgili tenzih iddiasını dile getirirken farklı dinî kültürel çevrelerden
kavramsal ve kuramsal destek almış olabilir. Yüzyıllar önce İran dinî kültürel
çevresine dahil olan Yunan felsefesinin barındırdığı tenzihî tutumların
Basra’ya dolayısıyla ilk mu’tezilîlere ulaşma imkanı söz konusudur. Ayrıca
Yunan felsefesinin ve Yeni Platonculuğun yerleşik bulunduğu Harran’da öğrenim
gören, oradaki tenzihî tanrı tasavvurunu Müslüman dinî kültürle ilişkilendiren
ve Müslüman dünyada tenzihî nitelikli ilk yaklaşımları geliştiren Ca’d b.
Dirhem ve öğrencisi Cehm b. Safvan Mu’tezile’nin söz konusu tenzihî tutumunun
mezhebî düzeyde ortaya çıkıp gelişmesine doğrudan ya da dolaylı bir şekilde
katkıda bulunmuşlardır. Emevilerin cebr üzerine kurulu kader görüşüne itiraz
eden Mu’tezile Allah’ın adaleti ve insanın iradesi üzerine ayrıca vurgu yapmış
ve bunu da yine tenzih tutumuyla ilişkilendirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Mu'tezile, Vâsıl b. Atâ, Ca'd b. Dirhem, Tenzih, Plotinos

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, er-Red ale’z-Zenadika ve’l-Cehmiyye, Tahkik: Muhammed Fehd Şakfe, Mektebetu İbni’l-Heysem, Hama (tarih yok).
• el-Alî, Halid, Cehm b. Safvân ve Mekânetuhu fi’l-Fikri’l-İslâmî, Matbaatu’l-İrşâd, Bağdat 1965.
• Altunya, Hülya, “Mu’tezile Kelamcılarının Din Dili Anlayışlarına Harran Okulu’nun Katkısı”, I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, Şanlıurfa 2006.
• Aristoteles, Metafizik, Çeviri: Ahmet Arslan, Sosyal Yayınlar, İstanbul 2010.
• Arslan, Ahmet, İlkçağ Felsefe Tarihi, 1-5, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2012.
• Aslan, Ahmet, “Harranlı Düşünür el-Ca’d b. Dirhem’in Hayatı ve Görüşleri”, I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, Şanlıurfa 2006.
• Atvân, Hüseyin, el-Fıraku’l-İslâmiyye fî Bilâdi’ş-Şâm fi’l-Asri’l-Umevî, Dâru’l-Cîl, Amman 1986.
• el-Bağdâdî, Abdulkâhir b. Tahir b. Muhammed, el-Fark beyne’l-Fırâk, Tahkik: M. Muhyiddin Abdulhamid, el-Mektebetu’l-Asriyye, Beyrut 1990/1411.
• Cârullah, Zuhdî, el-Mu’tezile, el-Ehliyyetu li’n-Neşr ve’t-Tevzî, Beyrut 1974.
• Çelebi, İlyas, “Mu’tezile”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2006.
• ed-Dârimî, Osman b. Saîd, er-Red ale’l-Cehmiyye, Tahkik: Ebû Âsım eş-Şevâmî, el-Mektebetu’l-İslamiyye, Kahire 2010.
• Dönmez, Süleyman, “Simplicius ve Onun İslam Felsefesine Etkileri Etrafındaki Tartışmalar”, I. Uluslararası Katılımlı Bilim, Din ve Felsefe Tarihinde Harran Okulu Sempozyumu, Şanlıurfa 2006.
• Ebû Hanife, Nu’man b. Sâbit, el-Fıkhu’l-Ekber, İmam-ı Azam’ın Beş Eseri içinde, İstanbul 1981.
• el-Eş’arî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail, Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve’htilâfu’l-Musallîn, Tahkik: Helmut Ritter, Franz Steiner Verlag Gmbh, Wiesbaden 1980.
• -el-İbâne an Usûli’d-Diyâne, Dâru İbn Zeydun, Lübnan (tarih yok).
• Gölcük, Şerafeddin, “Beyân b. Sem’an”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1992.
• -“Cehm b. Safvân”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1993.
• el-Hayyât, Ebu’l-Huseyn Abdurrahman b. Muhammed b. Osman el-Mu’tezilî, Kitâbu’l-İntisâr, Tahkik: H. S. Nyberg, Dâru’l-Arabiyye li’l-Kitâb, Beyrut 1993.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr, Vefeyâtu’l-A’yan ve Enbâu Ebnâi’z-Zamân, I-VIII, Tahkik: İhsan Abbas, Dâru Sâdır, Beyrut 1978.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ el-Hâfız, el-Bidâye ve’n-Nihâye, I-XXI, Tahkik: Abdullah b. Abdulmuhsin et-Turkî, (yayın yeri yok) (tarih yok)
• .İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Muslim, el-Meârif, Tahkik: Servet Ukkâşe, Dâru’l-Meârif, Kâhire 1119.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mukerrem, Muhtasaru Târîhi Dimeşk li İbn Asâkîr, I-XXVIII, Tahkik: Muhammed Muti’ el-Hâfız, Dâru’l-Fikr, Dimeşk 1984/1404.
• İbn Teymiyye, Takıyyuddin Ahmed, Minhâcu’s-Sunne, I-IX, Tahkik: Muhammed Reşad Salim, (yayın yeri yok) 1986/1406.-
• Der’u Teârudi’l-Akl ve’n-Nakl, I-XI, Tahkik: Muhammed Reşad Salim, (yayın yeri yok) 1991/1411.
• -Kitâbu’s-Safediyye, I-II, Tahkik: Muhammed Reşad Salim, Dâru’l-Fazîle, Riyad (tarih yok).
• -Mecmûâtu’l-Fetâvâ, I-XXXVII, Tahkik: Âmir el-Cezzâr, Dâru’l-Vefâ, (yayın yeri yok) 2005/1426.
• İbnu’l-Esîr, İzzüddîn Ali b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, el-Kâmil fi’t-Târîh, I-XI, Tahkik: Muhammed Yûsuf ed-Dekkâk, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1987.
• İbnu’l-İmâd, Ebu’l-Felâh Abdulhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî, Şezerâtu’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, I-XI, Tahkik: Mahmud el-Arnâvût, Dâru İbn Kesîr, Beyrut 1988/1408.
• İbnu’l-Murtazâ, Ahmed b. Yahya, Kitâbu Tabakâti’l-Mu’tezile, Tahkik: Suzanna Divald-Wilzer, Beyrut 1961/1380
• .İbnu’n-Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya’kub İshâk b. Muhammed b. İshâk, el-Fihrist, Tahkik: Yûsuf Ali Tavîl, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Lübnan 2010.
• el-İsfehânî, Ebu’l-Ferec Ali b. Huseyn, Kitâbu’l-Eğânî, I-XXV, Tahkik: İhsan Abbas, Dâru Sâdır, Beyrut 2008/1429.
• el-İsferâyînî, Ebu’l-Muzaffer, et-Tebsîr fi’d-Dîn ve Temyîzi’l-Fırakı’n-Nâciye ani’l-Fırakı’l-Hâlikîn, Tahkik: Kemal Yusuf el-Hût, Dâru İbn Hazm, Beyrut 2008/1429.
• el-Kâdî Abdulcebbâr, Ahmed el-Hemedânî, Kitâbu Fadli’l-İ’tizâl ve Tabakâti’l-Mu’tezile ve Mubâyenetuhum li Sâiri’l-Muhâlifîn, Tahkik: Fuâd Seyyid, ed-Dâru’t-Tunûsiyye, (yayın yeri yok) (tarih yok).
• -Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, Tahkik: Abdulkerim Osman, Mektebetuhu Vehbe, Kahire 2009.
• el-Malatî, Ebu’l-Huseyin Muhammed b. Ahmed, Kitâbu’t-Tenbîh ve’r-Red, Tahkik: S. Dedering, Müessesetü’r-Reyyân, Beyrut 2009.
• en-Neşşâr, Ali Sâmi, Neş’etu’l-Fikri’l-Felsefî fi’l-İslâm, I-III, Dâru’s-Selâm, Kâhire 2008/1429.
• O’leary, De Lacy, İslam Düşüncesi ve Tarihteki Yeri, Çeviri: Yaşar Kutluay-Hüseyin Yurdaydın, Pınar Yayınları, İstanbul 2003.
• Öz, Mustafa, “Ca’d b. Dirhem”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1992.
• Özel, Ahmet, “Atâ b. Yesâr”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1991.
• Platon, Devlet, Çeviri: Sabahattin Eyüboğlu-M. Ali Cimcoz, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2014.
• -Timaios, Çeviri: Erol Güney-Lütfi Ay, Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul 1997.
• -Yasalar Nomoi, I-II, Çeviri: Candan Şentuna-Saffet Babür, Kabalcı Yayınevi, İstanbul 1998.
• Plotinos, Enneadlar, Çeviri: Haluk Özden, Ruh ve Madde Yayınları, İstanbul 2008.
• Störing, Hans Joachim, Dünya Fesefe Tarihi, Çeviri: Nilüfer Epçeli, Say Yayınları, İstanbul 2011.
• Subhî, Ahmed Mahmud, fî İlmi’l-Kelâm, I-III, Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye, Beyrut 1985/1405.
• eş-Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim, el-Milel ve’n-Nihal, I-III, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 1992/1413.
• eş-Şivâşî, Süleyman, Vâsıl b. Atâ ve Ârâuhu’l-Kelamiyye, ed-Dâru’l-Arabiyye, Libya 1993. Taşdemir, İsmail, “Yahudi Geleneğinde İlahî Kelâm Tasavvuru: İskenderiyeli Philo ve Logos Doktrini”, Milel ve Nihal, Cilt: 8, Sayı: 1, İstanbul 2011.
• Van Ess, Josef, Theology and Society in The Second and Third Centuries of The Hijra, I-IV, Translated From German by Gwendolin Goldbloom-John O’Kane, Brill, Leiden 2017-2019.
• Weber, Alfred, Felsefe Tarihi, Çeviri: H. Vehbi Eralp, Sosyal Yayınlar, İstanbul 1998.
• Yiğit, İsmail, “Mevâlî”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, I-XXXXIV, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2004.
• ez-Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siyeru A’lâmi’n-Nubelâ, XXV, Tahkik: Huseyin el-Esed, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1982/1402.
• -Mîzânu’l-İ’tidâl fî Nakdi’r-Ricâl, I-IV, Tahkik: Ali Muhammed el-Becâvî, Dâru’l-Marife, Beyrut (tarih yok).
• ez-Zînî, Muhammed Abdurrahîm, Şuhedâu’l-Fikr fi’l-İslâm, Dâru’l-Yakîn, Mansûre 2011/1432.
• -Amr b. Ubeyd ve’l-Usûlu’l-Hamse, Dâru’l-Yakîn, Mansûre 2010/1431.
• ez-Ziriklî, Hayreddin, el-A’lâm Kâmûsu Terâcim li Eşheri’r-Ricâl ve’n-Nisâ mine’l-Arab ve’l-Musta’rabîn ve’l-Musteşrıkîn, I-VIII, Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, Beyrut 1995/1413.