İ‘RÂB-MANA İLİŞKİSİ BAKIMINDAN İBN ATIYYE’NİN İ‘RÂB TERCİHLERİ

Yıl 2022, Sayı: 49, 271 - 285, 20.12.2022

Saliha Türcan

Öz

“Kelimenin sonunda bir amil sebebiyle ortaya çıkan değişiklik” olarak tanımlanan i’râb Arap dilinde, cümlenin anlamını tespit etme noktasında en başından beri çok temel bir olgu olarak yer almıştır. İ‘râbın gelişim sürecinde temel bir konu olarak i‘râb-mana ilişkisi, dil uzmanlarının ve ekollerin dile ilişkin yaklaşımlarında önemli ayrışma noktalarından biri olmuştur. Sürecin en başında Kur’ân ayetlerinin lafız ve manalarının doğru tespit edilmesi gayesiyle başlayan ve sistematize edilen i‘râb çalışmaları, Kur’ân ilimlerinden birini oluşturacak şekilde bir bilgi alanı haline de gelmiştir. Sözü edilen bilgi türü bazı tefsir eserlerinde de yoğun bir şekilde kullanılmıştır. Hicrî altıncı asır dil uzmanı ve müfessir İbn Atıyye’nin yaklaşımları, hicrî birinci asırda temelde Kur’ân’ın lafız ve manasının doğru şekilde tespiti amacıyla başlayan dil çalışmalarının işlevselliğine ilişkin fikir vermektedir. O, çoğunlukla salt dilsel düzeyde ele alınan i‘râbü’l-Kur’ân verilerini eserinde ayetleri anlama ve izah yönteminin önemi bir unsuru haline getirmiştir. Zaten o, i‘râbü’l-Kur’ân’ı şeriatın tespitinde temel bir kaynak olarak görmekte ve Kur’ân’ın manalarına da i‘râb sayesinde ulaşılabileceğini savunmaktadır.
Çalışmada, İbn Atıyye’nin dilsel yaklaşımları i‘râb ve mana ilişkisi bakımından el-Muharreru’l-vecîz adlı tefsiri çerçevesinde ele alınmıştır. Çalışmanın amacı ise onun ayetlerin i‘râbına ilişkin izahlarında ve yaptığı tercihlerinde etkili olan tutum ve düşüncelerin i‘râb-mana etkileşimine yaklaşımındaki rolünü tespit etmektir. Bu çerçevede onun, kişisel veya mezhebî düşünce açısından dilbilimsel verileri hangi düzeyde araçsallaştırdığı sorusuna cevap aranmıştır.
İbn Atıyye dilbilime dair birikim ve uzmanlığını ayetlerin tefsirinde yoğun bir şekilde sergilemektedir. Yaklaşımlarında lügavî izahlara belirgin bir şekilde yer vermektedir. O lügavî izahlarda, sadece önceki otoritelerden veya ekollerden nakletmekle yetinmemekte, dil ekollerinin yaklaşımlarını mukayeseli olarak konu etmekte ayrıca kendi izah ve tercihlerini net bir şekilde ortaya koymaktadır. İ‘râba ilişkin tercihleri genellikle Basra ekolünün yaklaşımlarına uygundur. Ancak zaman zaman Basra ekolünün görüşlerini eleştirdiği ve Kûfe ekolünün görüşlerine uyumlu davrandığı görülebilmektedir. Bu durum onun herhangi bir dil ekolünü takip konusunda bir taassubiyeti ya da pasif bir mensubiyeti olmadığını, aksine dilsel meselelerde dirayet sahibi olduğunu göstermektedir. Bununla birlikte itikâdî meselelerde i‘râb vecihlerinden Ehl-i sünnet ve özellikle Eş‘arî düşüncesine uygun düşen manayı temin edeni tercih etmektedir. Fıkhî meselelerde ise Mâlikî görüşlere temel olabilecek i‘râb tercihlerinde bulunmaktadır.
İ‘râb-mana ilişkisi açısından bakıldığında İbn Atıyye’nin ayetlere getirdiği izahlarda i‘râbı manaya öncelediği anlaşılmaktadır. Ancak bu, nahvin genel çerçevesini ya da Arapların dili kullanma tarzına aykırı düşecek bir düzeyde değildir. Hatta onun i‘rabâ ilişkin izahlarında özellikle itikâdî meselelerde i‘râb’ın araçsallaştırılmasına yönelik eleştirel bir tavra sahip olduğu görülmektedir. Onun itikâdî meselelerdeki i‘râb-mana ilişkisine dair bu yaklaşımından hareketle, onunla ilgili mutezilî olduğuna ilişkin iddiaların doğru olmadığı söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

İbn Atıyye, İ’râb-Mana İlişkisi, İ’râb, İ‘rab vechi, Araçsallaştırma, Ibn Atiyya, Andalusia, I‘rab - Meaning Relationship, Variation of I‘rab, Instrumental

Ibn Atıyye’s I’rab Preferences in the Context of I’rab-Meaning Relationship

Öz

The I‘rab defined as “the change of the vowel marking on the final letter of the word.” has become a fundamental phenomenon in Arabic language from early times. In the development process of the i‘rab, the aspects of i‘rab -meaning relationship has been one of the important divergence points in the approaches of linguists and schools to language. At the very beginning of the process, the aspects of i‘rab studies started and systematized with the aim of determining the words and meanings of the verses of the Qur’an correctly. It has become a one of the Qur’anic sciences. The aforementioned type of knowledge has also been used extensively in some tafsir works. The approaches of Ibn Atiyya, the six century Hijri linguist and mufassir, gives an idea of the functionality of language studies starting with the aim of determining the words and meanings of the verses of the Qur’an correctly. He has made the i‘rabu’l-Qur’an data, which is mostly handled only at the linguistic level, an important element of the method of understanding and explaining the verses in his work. In fact, he sees i‘rabu’l-Qur’an as a basic source for the determination of the shari’ah and argues that the meanings of the Qur’an can be understood through i‘rab.
In the study, the linguistic approaches of Ibn Atiyya are discussed in terms of the relationship between i‘rab and meaning, within the framework of his book named al-Muharrar al-wajiz fi tafsir al-kitab al-aziz. The aim of the study is to determine the role of the attitudes and thoughts that are effective in his explanations and choices regarding the i‘rab of the verses in his approach to the i‘rab-mana interaction. In this context, an answer was sought to the question at what level he instrumentalized linguistic data in terms of personal or sectarian thought. Their preferences regarding i‘rab are generally in line with the approaches of the Basra school. However, it can be seen that he criticizes the views of the Basra school from time to time and acts in harmony with the views of the Kufe school.
In matters of faith, he prefers one of the variations of i‘rab, that provides the meaning that is in accordance with the Ahl as-sunna and especially the Ash’ari thought. In fiqh issues, there are i‘rab preferences that can be the basis of Maliki views. From the point of view of the relation between i‘rab and meaning, it is understood that Ibn Atiyya prioritized i‘rab over meaning in the explanations he brought to the verses. However, this is not at a level that contradicts the general framework of nahw or the way the Arabs use the language.

Anahtar Kelimeler

Ibn Atiyya, Andalusia, I‘rab - Meaning Relationship, Variation of I‘rab, Instrumental

Kaynakça

• Ayyıldız, Mehmet Nuri. “Arap Dili Tarihi ve Arap Dili Gramerinin (Nahiv Sarf) Ortaya Çıkış Süreci”, Iğdır Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 13, Nisan 2019.
• Bahşi, Turan. Mutezilî Düşüncenin Temellendirilmesinde Arap Dilinin Rolü-Keşşaf Örneği-. Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Bahşi, Turan. “Mezhebî Aidiyetler Bağlamında Mu‘tezile’nin Arap Dilini Kullanımı” Turkısh Akademic Research Review 6/1 (2021).
• Birışık, Abdülhamit. “İbn Atıyye el-Endülüsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• el-Cevherî, Ali b. el-Ca‘d b. Ubeyd. Müsned, thk. Âmir Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü Nâdir, 1410/1990.
• el-Enbârî. Ebu’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh. Nüzhetü’l-elibbâ fî tabakâti’l-udebâ, thk. İbrâhim es-Sâmirâî Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1985.
• İbn Atıyye. Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib b. Abdirrahmân b. Temâm el-Endülüsî el-Muhâribî. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. el-Muharreru’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-‘azîz. Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye 1422.
• İbn Beşküvâl, Ebü’l-Kâsım Halef b. Abdilmelik b. Mes‘ûd b. Mûsâ. es-Sılatü fî tarîh-i eimmeti’l-Endelûsi. thk. es-Seyyid İzzet el-Attâr el-Huseynî. By.: Mektebetü’l-Hanci. 1374/1955.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân b. Cinnî el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Hasâis. By.: el-Hey’etü’l-Mısrıyyetü’l-âmme li’l-kitâb, ty.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyeti’l-muktesıd. Kahire: Dârü’l-hadîs, 1425/2004.
• İbnü’l-Enbârî. Ebû Bekr b. Beşşâr Muhammed b. Kâsım b. Muhammed. İdâhü’l-Vakf ve’l-İbtidâ fi Kitâbillâh. thk. Muhyiddîn Abdurrahmân Ramazan. Dımaşk: Matbûât-ı mecmeû luğat’il-arabiyye, 1981.
• Kaya, Mehmet İ’râb Değerlendirmelerinin Kur’an’ın Anlaşılmasındaki Rolü-Zemahşerî Örneği-. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Kırcı Recep - Erdoğan Tunahan. “Hicri IV. Yüzyıl Gramercilerinin Nahiv Tanımları Bağlamında Sarf Nahiv İlişkisi”. Turkısh Akademic Research Review. 6/3 (2021).
• er-Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtîhu’l-Gayb. Beyrut: Dârü ihyâi’t-türâsi’l-arabî. 1420.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. Kâhire: Mektebetü’l-hâncî, 1408/1988.
• es-Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tabakâtü’l-müfessirîn. thk. Ali Muhammed Ömer . Kahire: Mektebetü Vehbe.1396.
• et-Taberânî, Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb Ebü’l-Kâsım. el-Mu‘cemü’l-kebîr, thk. Hamdi b. Abdilmecid. Kahire: Mektebet-ü İbn Teymiyye, ty.
• Ülgen, Emrullah. İbn Atıyye Tefsirinin Dil Özellikleri. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Doktora Tezi. 2014.
• ez-Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyerü a‘lâmü’n-nübelâ. Kahire: Dârü’l-hadîs. 1427/2006.
• ez-Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Amr b. Muhammed. el-Keşşâf an ḥaḳâ’iḳı gavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-egâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. Beyrut: Darü’l-kütübi’l-arabî. 1407.
• ez-Zübeydî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Abdillah b. Mezhic. Tabakâtü’n-nahviyyîn ve’l-lügaviyyîn. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. Kahire: Dârü’l-me‘ârif, ty.