Cebrî Tutumun Teolojik Savunusu -Cehm b. Safvân Bağlamında Bir Değerlendirme-

Yıl 2023, Sayı: 50, 64 - 80, 30.06.2023

Galip Türcan , Fatmanur Ceran Köksal

https://doi.org/10.59149/sduifd.1276418

Öz

Müslüman din kültüründe mevcut cebrî tutumlar İslam öncesi Arapların kader anlayışı ile ilişkilendirilmektedir. Cahiliye dönemi Arapları arasında kaderle ilgili farklı yaklaşımlar olduğu bilinmekle birlikte özellikle cebr içerikli kader anlayışı yaygın biçimde kabul edilmektedir. Bu, önemli ölçüde toplumun sosyokültürel yapısı ile ilgili olup bedevî yaşam biçimi kader inancını beraberinde getirmiştir. Fakat ilahî iradenin her şeyi belirlediğini ve insanın bu belirlenmiş kadere tabî olduğunu ifade eden cebr anlayışı naslar üzerine inşa edilebilecek düzeyde dinî/itikadî açıdan ayrıca zemin bulabilmektedir. Öyle ki dinî metinler Tanrı’ya ilişkin söylemi güçlendirirken ilahî iradeyi de her açıdan mutlak nitelikte tanımlamış ve cebrî bir söylemi ilk elden inşa etmiştir. Böylece din ile ilgili temel prensipleri barındıran Kur’an bu prensipleri Allah’ın mutlak irade sahibi olmasıyla bir anlamda sonuca bağlarken söz konusu prensipleri insanlara bildiren Peygamber’in ilahî irade ile ilgili ifadeleri çokça dile getirdiği de görülmektedir.
Müslüman dinî düşünceyi şekillendiren naslar ilahî iradenin mutlak anlamda belirleyici olduğuna dair teolojik iddiayı beraberinde getirse de dinî bir tutum olarak cebrin itikadî tartışmalarda önemli bir yer işgal etmesi esasen siyasî bir zeminde güçlendirilmesi ile gerçekleşmiştir. Emevî yöneticilerin siyasî meşruiyetlerini ve siyasî tutumlarını doğrudan Allah’ın iradesine dayandırmak suretiyle geliştirdiği cebr politikası kelamdaki irade tartışmalarının en belirgin hareket noktasıdır. Diğer bir ifadeyle Müslüman toplumda vurgulanan mutlak ilahî irade algısı o dönemde toplumun en üst kesimi tarafından ve en güçlü söylem biçimi olan siyasî bir dille savunulmuştur. Böylece Emevî cebr politikası yalnızca cebrî tutumların değil aksi yönde ortaya çıkan kaderî yaklaşımların dolayısıyla kelamdaki irade probleminin olgusal gelişiminde önemli bir rol oynamış ve devam eden süreçte söz konusu yaklaşımlar itikadî boyutta yeniden tanımlanarak ele alınmıştır.
Cebrin yaygın biçimde dile getirildiği Emevîler döneminde yaşayan Cehm b. Safvân sonuçları bakımından Emevî cebr iddiası ile büyük ölçüde benzerlik arz eden cebrî bir tutumu savunuyor gözükmektedir. Ancak Emevî yöneticilere karşı isyan hareketinde yer alması başta olmak üzere cebre ilişkin dinî/itikadî nitelikli çözüm önerileri sunması Cehm b. Safvân’ın söz konusu siyasî cebr iddiasından farklı bir görüş benimsediğini göstermektedir. Cehm b. Safvân’ın cebr iddiası itikadî tercihleri bağlamında gelişen teolojik bir çıkarım olarak değerlendirilmelidir. Bu nedenle Cehm b. Safvân’ın cebrî tutumu benimsemesindeki motivasyonun ne olduğuna ilişkin bir soru irade konusunda geliştirilen yaklaşımlar içerisinde önemli bir yer tutan cebr kavramının dinî/itikadî zemini ile ilgili bilgi verecektir. Nitekim söz konusu cebr ancak Cehm b. Safvân’a nispet edilen diğer itikadî yaklaşımlar içerisinde değerlendirildiği takdirde teolojik gerekçesi ile birlikte niteliğini ele verecektir.

Anahtar Kelimeler

İrade, cebr, Cehm b. Safvân, sıfat, tenzih

Theological Defense of the Jabr Attitude -An Evaluation in the Context of Jahm b. Safwan-

Öz

The existing jabr attitudes in Muslim religious culture are associated with the pre-Islamic Arab understanding of fate. Although it is known that there were different approaches to fate among the Arabs of the Jahiliyyah period, the understanding of fate, especially that of jabr, is widely accepted. This is largely related to the sociocultural structure of the society and the Bedouin way of life brought with it the belief in fate. However, the understanding of jabr, which expresses that the divine will determines everything and that human beings are subject to this determined destiny, can also find a religious/theological ground that can be built on the evidence. In fact, while religious texts strengthen the discourse on God, they also define the divine will as absolute in all respects and construct a discourse of jabr at first hand. Thus, while the Qur'an, which contains the basic principles of religion, in a sense concludes these principles with God's absolute will, it is also seen that the Prophet, who communicated these principles to the people, frequently expressed expressions related to the divine will.
Even though the scriptures that shape Muslim religious thought bring with them the theological claim that the divine will is absolutely determinative, the fact that jabr, as a religious attitude, occupied an important place in the theological debates was essentially realized by strengthening it on a political ground. The policy of jabr, which the Umayyad rulers developed by basing their political legitimacy and political attitudes directly on the will of God, is the most prominent starting point of the will debates in theology. In other words, the perception of absolute divine will, which was emphasized in the Muslim society, was defended by the highest segment of the society at that time and with a political language, which was the most powerful form of discourse. Thus, the Umayyad policy of jabr played an important role in the factual development of not only the jabrī attitudes but also the fatalistic approaches that emerged in the opposite direction and thus the problem of will in theology, and in the following process, these approaches were redefined and dealt with in the theological dimension.
Jahm b. Safwān, who lived during the Umayyad period when jabr was widely expressed, seems to advocate a jabrī stance that is largely similar to the Umayyad claim of jabr in terms of its results. However, his participation in the rebellion movement against the Umayyad rulers and his religious/theological proposals for a solution to jabr show that al-Jahm b. Safwān adopted a different view from the political claim of jabr. Jahm b. Safwān's claim of jabr should be considered as a theological inference that developed in the context of his theological preferences. For this reason, a question about what motivated Jahm b. al-Safwān's adoption of the algebraic position will provide information about the religious/theological ground of the concept of jabr, which has an important place in the approaches developed on the will. As a matter of fact, only when it is evaluated within other theological approaches attributed to al-Jahm b. Safwān, it will reveal its nature along with its theological justification.

Anahtar Kelimeler

Will, jabr, Jahm b. al-Safwān, adjective

Kaynakça

• Abdulhamît, İrfan, “Cebriyye”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1993.
• Ahmed b. Hanbel, er-Red ale’z-Zenâdika ve’l-Cehmiyye, Tahkik: Sabrî b. Selâme Şâhin, Dâru’s-Sebât, Riyad 2003/1424.
• Âmidî, Seyfeddin Ebu’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Salim, Ebkâru’l-Efkâr, I-V, Tahkik: Ahmed Muhammed el-Mehdî, Dâru’l-Kütübi’l-Vesâik, Kahire 2004.
• Aykıt, Dursun Ali, İskenderiyeli Philo, Eski Yeni Yayınları, Ankara 2019.
• ed-Dârimî, Osman b. Saîd, er-Red ale’l-Cehmiyye, Tahkik: Ebû âsım eş-Şevammî el-Eserî, el-Mektebetu’l-İslâmiyye, Kahire 1431/2010.
• ed-Dımeşkî, Şemsuddîn Ebû Abdillah Muhammed Ebî Tâlib el-Ensârî es-Sûfî, Kitâbu Nuhbeti’d-Dehr fî ‘Acâbi’l-Berri ve’l-Bahr, Nşr. M.A.F. Mehren, Académie İmpériale de Sciences, Saint Petersbourg 1866.
• el-Bağdâdî, Ebû Mansur Abdulkâhir b. Tâhir Muhammed et-Temîmî, el-Fark beyne’l-Fırak, Tahkik: Muhammed Osman el-Haşt, Mektebetu İbnî Sînâ, Kahire (ty).
• el-Bağdâdî, Usûlu’d-Dîn, Dâru’l-Fünûn, İstanbul 1928.
• el-Câbirî, Muhammed Âbid, Arap-İslâm Siyasal Aklı, Çev. Vecdi Akyüz, Kitabevi Yay., İstanbul 2001.
• el-Curcânî, es-Seyyid eş-Şerîf Ali b. Muhammed, et-Ta’rîfât, Matbaatu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, Mısır 1938.
• el-Eş’arî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail, Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve’htilâfu’l-Musallîn, Tahkik: Helmut Ritter, Franz Steiner Verlag Gmbh, Wiesbaden 1980.
• Hâlid el-A’lâ, Cehm b. Safvân ve Mekânetuhu fi’l-Fikri’l-İslâmî, el-Mektebetü’l-Ehliyye, Bağdat 1965.
• el-Hayyât, Ebu’l-Huseyn Abdurrahman b. Muhammed b. Osman el-Mu’tezilî, Kitâbu’l-İntisâr, Tahkik: Neyberg, Dâru’l-Arabiyye li’l-Kitâb, Beyrut 1993.
• el-İsferâyînî, Ebû Muzaffer, et-Tebsîr fi’d-Dîn, Tahkik: Kemal Yusuf el-Hût, Âlemü’l-Kütüb, Beyrut 1983. el-Kâdî Abdulcebbâr, Ebu’l-Hasan Abdulcebbâr b. Ahmed b. Abdulcebbâr el-Esed Âbâdî, Şerhu’l-Usûli’l-Hamse, Tahkik: Abdulkerîm Osman, Mektebetuhu Vehbe, Kahire 1996.
• el-Kâdî Abdulcebbâr, Kitâbu Fadli’l-İ’tizâl ve Tabakâti’l-Mu’tezile, Tahkik: Fuâd Seyyid, ed-Dâru’t-Tunûsiyye li’n-Neşr, (by) (ty).
• el-Kâdî Abdulcebbâr, el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl, Tahkik: Hıdır Muhammed Nebha, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, Beyrut 2012.
• el-Malatî, Ebu’l-Huseyin Muhammed b. Ahmed, Kitâbu’t-Tenbîh ve’r-Red, Tahkik: S. Dedering, Müessesetu’r-Reyyân, Beyrut 1430/2009.
• el-Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd, Kitabu’t-Tevhîd, Tahkik: Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi, Türkiye Diyanet Vakfı, Ankara 2003.
• el-Mâturîdî, Te’vîlâtu Ehli’s-Sunne, I-V, Tahkik: Fatıma Yusuf el-Haymî, Müessesetu’r-Risâle Nâşirûn, Beyrut 2004.
• en-Nesefî, Ebû Mutî‘ Mekhûl b. el-Fazl el-Hanefî, er-Red ʿalâ Ehli’l-Bidaʿ ve’l-Ehvâi’d-Dâlle, Tahkik:Seyit Bahcıvan, Hikmetevi Yayınları, Konya 2013.
• en-Nesefî, Ebu’l-Muîn Meymun b. Muhammed, Tebsıratu’l Edille, I-II, Tahkik: Claude Salamé, Institut Français de Damas, Dımeşk 1990.
• er-Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin, İ’tikâdâtu Fıraki’l-Müslimîn ve’l-Müşrikîn, Tahkik: Ali Sâmî en-Neşşâr, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1402/1982.
• eş-Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim, el-Milel ve’n-Nihal, I-III, Tahkik: Ahmed Fehmi Muhammed, Dâru’l-Kütübi’l İlmiyye, Beyrut 1992.
• eş-Şerîf el-Murtazâ, Ebu’l-Kâsım Ali b. el-Huseyn b. Musa b. Muhammed, İnkâzu’l-Beşer mine’l-Cebr ve’l-Kader, Resâilu’l-Adl ve’t-Tevhîd içinde, I-II, Tahkik: Muhammed Ammâra, Dâru’ş-Şurûk, Kahire 1988.
• et-Tehânevî, Muhammed Ali, Mevsûatu Keşşâfi Istılâhâti’l-Funûn ve’l-Ulûm, I-II, Tahkik: Ali Dahrûc, Mektebetu Lubnân Nâşirûn, Beyrut 1996.
• Türcan, Galip, “Mu’tezilî Tenzih İddiasının Aklî/Felsefî Temellerine İlişkin Bir Değerlendirme”, SDÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, Isparta 2019/2.
• ez-Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman, Siyeru A’lâmi’n-Nubelâ, I-III, Tahkik: Hasan Abdülmennân, Beytü'l-Efkari'd-Düveliyye, Lübnan 2004.
• ez-Zînî, Muhammed Abdurrahîm, Şuhedâu’l-Fikr fi’l-İslâm, Dâru’l-Yakîn, Mansûre 2011.
• Fahri, Macid, İslam Ahlâk Teorileri, Çev. Muammer İskenderoğlu, Atilla Arkan, Litera Yayıncılık, İstanbul 2004. Fazlur Rahman, İslâm, Çev. Mehmet Dağ-Mehmet Aydın, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2009.
• Frank, Richard, “The Neoplatonism of Gahm b. Safwân”, Le Muséon, 1965, LXXVIII.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd, el-Fasl, I-V, Mektebetu’s-Selâmi’l-Âlemiyye, (by) (ty).
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb b. Züraî, Kitâbu’s-Savaiki’l-Mürsele ale’l-Cehmiyye ve’l-Muattıla, I-IV, Tahkik: Ali b. Muhammed ed-Dahîlullah, Dâru’l-Âsıme, Riyad (ty).
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Şifâu’l-Alîl fî Mesâili’l-Kazâ ve’l-Kader, Tahrîr: Hasan Abdullah el-Hassânî, Dâru’t-Türâs, Kahire (ty).
• İbn Manzûr, Cemaleddin b. Muhammed Mukerrem, Lisânu’l-Arab, I-VI, Tahkik: Abdullah Ali el-Kebîr, Dâru’l-Meârif, Kahire 1119.
• İbn Manzûr, Muhtasaru Târîhi Dımeşk li İbn Asâkîr, I-XXVIII, Tahkik: Muhammed Muti’ el-Hâfız, Dâru’l-Fikr, Dımeşk 1404/1984.
• İbn Teymiyye, Takıyyuddîn Ahmed, Minhâcü’s-Sünne, I-IX, Tahkik: Muhammed Reşad Sâlim, (yy), (by) 1986.
• İbn Teymiyye, el-Fetvâ el-Hameviyyetu’l-Kubrâ, Tahkik: Hamed b. Abdulmuhsin et-Tevicrî, Dâru’s-Sâmiî, Riyad 1425/2004.
• İbnü’l-Esîr, Ebu’l-Hasen İzzuddîn Ali b. Muhammed, el-Kâmil fi’t-Târîh, I-XI, Tahkik: Muhammed Yûsus ed-Dekkâk, Dâru’l-Kütübi’l-’İlmiyye, Beyrut 2010.
• Karadaş, Cağfer, “Mürcie’nin Mezhepliği Problemi ve Ebû Mansûr el-Mâturîdî”, Milel ve Nihal, Cilt: 7, Sayı: 2, İstanbul 2010.
• Kemalpaşazâde, er-Risâle fi’l-Cebr ve’l-Kader, Resâilu İbn Kemal içinde, I-II, Neşreden: Ahmed Cevdet, Dâru’l-Hilâfeti’l-Aliyye, (yy) h. 1316.
• Maraz, Hüseyin, Aklî Aydınlanmanın Özgürlükçü Aktivisti Vâsıl b. Ata, Kitaparası Yayınları, İstanbul 2021. Medkur, İbrahim, Fî Felsefeti’l-İslamiyye, I-II, Dâru’l-Meârif, Kahire 2003.
• Öztürk, Resul, “İslam Düşüncesinde Kaderci Anlayışın Sosyal ve Kültürel Temelleri”, KADER Kelam Araştırmaları, Cilt: 9, Sayı: 1, 2011.
• Plotinus, Dokuzluklar, Çev. Zeki Özcan, Birleşik Yay., Ankara 2011.
• Subhî, Ahmed Mahmud, fî İlmi’l-Kelâm, I-III, Dâru’n-Nahdati’l-Arabiyye, Beyrut 1985/1405.
• Tritton, A. S., Muslim Theology, Published for The Royal Asiatic Society by Luzac & Company Ltd., Briston 1947.
• et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa b. Serve, es-Sunen, Mevsûatu’s-Sunne Kutubu’s-Sunne ve Şurûhuhâ içinde, Çağrı Yy., İstanbul 1992/1413.
• Toprak, Süleyman, “İnsanın Fiilleri Konusunda Matüridi ve Eş’arî Arasındaki İhtilaf”, S.Ü.İ.F.D., Sayı: 3, Konya 1990.
• Watt, W. Montgomery, İslamın İlk Dönemlerinde Hür İrade ve Kader, Çev. Arif Aytekin, Bereket Yay., İstanbul 2011.
• Wolfson, Harry Austryn, Philo: Foundations of Religious Philosophy in Judaism, Christianity and Islam, I-II, Harvard University Press, U.S.A 1962.
• Can, Seyithan, Cehm b. Safvân ve Teolojik Paradigmasını Anlamak, Fecr Yayınları, Ankara 2021.